موضع جوف

به فضای داخل دهان ،جوف گفته می شود .

مربی :فضای داخل دهان محل خروج و ساخته شدن حروف مدی یا به عبارتی صداهای کشیده ( آ – ای – او ) می باشد یعنی در ادای این سه صدای کشیده به هیچ نقطه ای از فک و دهان تکیه نمیشود و فقط با عبور هوا از فضای دهان ، این صداهای کشیده اجرا می شود

موضع لسان

در موضع لسان ، حروف متعددی نام برده شد اما فقط در مورد نحوه خروج و تلفظ حروفی لازم است توضیح داده شود که نحوه تلفظ آنها با زبان فارسی متفاوت است .

مربی : چنانچه دیدید تا قبل از زبان کوچک ، مخارج حروف حلقی بود اما از زبان کوچک به سمت داخل دهان ، اولین مخرجی که با آن مواجه می شویم مخرج حروف قاف و کاف است که در تشکیل این حروف ، زبان بزرگ نقش اصلی را دارد .

*در تشکیل حرف قاف ، هوا بعد از خروج از ریه ها و عبور آسان و بی مانع از مسیر حلق ، به محض اینکه به فضای دهان وارد می شود توسط زبان بزرگ و در نقطه جلوی زبان کوچک ، با برخوردی که زبان کوچک به انتهای زبان بزرگ پیدا می کند مسیر عبور هوا بسته می شود و با برطرف کردن این مانع ، حرف قاف با فشار خاصی ایجاد می شود .یعنی کافی است تا شما زبان کوچک را به انتهای زبان بزرگ برخورد بدهید و بعد آن ها را از هم جدا کنید تا حرف قاف استخراج شود .

*در تشکیل حرف کاف هم همین مراحل انجام می شود با این تفاوت که نقطه اتصال انتهای زبان بزرگ با کام بالا کمی جلوتر از محلی که برای قاف گفتیم انجام می شود .در تشخیص اینکه حرف کاف را درست ادا کرده ایم یا نه ؟ باید آن را با صدای کاف در واژه ی « کاهو» مقایسه کنیم .چراکه صدای کاف در عربی همان صدای کافی است که ما در فارسی در کلماتی مثل : کاهو – کاوه – کامران – کالباس  .. به کار می بریم و نباید صدای کاف ، مانند کاف در کلمه هایی مثل : کلم – کیف – کتاب – کیمیا … بشود.

*حرف دیگری که در موضع لسان ، لازم است نحوه تلفظ آن را یاد بگیریم حرف « ض » است .

 مربی : حرف «ض » از حروفی است که با کمک زبان و دندانهای اضراس یعنی همان دندان های آسیا خوانده می شود. در تشکیل مخرج این حرف ، کافی است تا کناره زبان یا کناره های زبان را به دندانهای آسیا در سمت راست یا چپ ، یا در هر دو طرف برخورد بدهیم .اینکه آیا کناره های زبان به دندان های راست برخورد کند یا چپ یا هردو ؟ به این بستگی دارد که فکّ هر کسی چگونه راحت باشد و شکل بگیرد.نکته مهم در تشکیل صحیح مخرج این حرف ، این است که همزمان با برخوردی که کناره های زبان با دندان های آسیا دارد ، دهان هم پرحجم شود تا حرف « ض » صحیح ادا شود .با کمی گود کردن وسط زبان، اینکار راحت تر انجام می شود .

*یکی دیگر از حروفی که در موضع لسان ، تشکیل می شود و نحوه ادای آن با فارسی متفاوت است وباید در صحت ادای آن دقت شود حرف « ط» است .

مربی : محل تشکیل حرف « ط » همان محلی است که « د » و « ت » ادا می شوند یعنی در پشت دندان های پیشین فک بالا ، سطح جلوی زبان به چین خوردگی های لثه در پشت دندان ها برخورد می کند و همزمان با این برخورد ، سطح زبان ، به این چین خوردگی ها مماس میشود و بعد به آرامی در حین ادای این حرف ، تماس سطح زبان از لثه ها قطع می شود و در همین حال ، فضای دهان نیز پرحجم می شود .صدایی که در هنگام جداشدن سطح زبان از لثه ها ایجاد می شود صدایی مثل صدای بادکنکی است که روی لیوانی بسته باشید و آن را بکشید و صدایی در درون لیوان ایجاد شود .

تفاوتی که حرف « ط » با حرف « ت » دارد این است که حرف « ت » بسیار ریز و بدون پرحجم شدن دهان ، ادا می شود و فقط سطح زبان به چین خوردگی های پشت دندان های بالا برخورد پیدا می کند و به سرعت جدا میشود .

در واقع می توان گفت در ادای حرف « ط» همان حرف «ت » را ادا می کنیم و تنها کار اضافه ای که انجام می دهیم این است که دهان را به شکل عمودی وپرحجم میکنیم ولی در حرف « ت » دهان به شکل افقی است .

*حرف «ص» یکی دیگر از حروفی است که در موضع لسان تشکیل می شود .

مربی : وقتی می خواهید حرف « ص » را اجرا کنید ، کافی است همان حرف «س » را ادا کنید و همزمان با اینکار ، شکل دهان را پر حجم و به شکل عمودی می کنید .به این ترتیب حرف «ص » به درستی ادا می شود .در واقع در ادای حرف « ص» شما به سرعت هوای داخل دهان را به بیرون هدایت نمی کنید بلکه در همان زمانی که دهان را پرحجم کرده اید هوا را پشت دندان ها و در داخل دهان می چرخانید .

*سه حرف « ذ – ث – ظ » نیز از حروفی هستند که در موضع لسان ادا می شود .

مربی : این سه حرف نیز با کمک زبان و دندان ها ادا می شوند .

مربی : برای ادا کردن «ث » دندان های پیشین را به نوک زبان برخورد می دهیم کمی دندان ها را روی زبان نگه می داریم و خیلی ریز و رقیق این حرف ادا میشود. مثل این است که کسی که به زبان فارسی صحبت می کند، حرف « س » را نوک زبانی ادا کند .

برای ادا کردن حرف « ذ » نوک زبان را بین دندان ها قرار می دهیم و دهان نیز شکل افقی و بدون حجمی باید داشته باشد تا این حرف ، بسیار ریز و رقیق ادا شود .چون حرف « ظ» هم دقیقا به همین شکل اجرا می شود با این تفاوت که کمی زبان را بیشتر از قبل بیرون می آوریم و بین دندان ها قرار می دهیم و دهان را نیز همزمان با ادای حرف « ظ» عمودی و پرحجم می کنیم .

گام دوم: مخارج حروف
در این مرحله، آموزش مخارج حروف که زمان طولانی تری را نسبت به سایر مباحث به خود اختصاص می دهد شروع می شود و تا زمانی که همه به مهارت لازم نرسیده اند نباید از این مرحله گذر کرد چون بسار مهم است که شکل ادای حروف از مخرجشان در حنجره و دهان قرآن آموز جابیفتد .

یکی از قوانین مهم و کاربردی در خواندن متن قرآن قوانین مربوط به مخارج حروف است که آموزش آن به صورت تئوری نمی تواند به اندازه آموزش عملی و اجرایی آن توسط مربی ، کارآمد و مفید باشد اما در حد امکان تلاش می شود تا نکات عملی و اجرایی آن نیز در قالب جملات ، بیان شود.

مخرج حروف چگونه ساخته می شود ؟

تشکیل حروف همیشه به واسطه خروج هوا از ریه ها به سمت بیرون صورت می گیرد به این شکل که در مسیر خروج هوا موانعی ایجاد می شود و راه خروج هوا را یا کاملا می بندد و یا مسیر را تنگ می کند یا مسیر هوا را منحرف می کند و اینگونه است که حروف مختلف در مواضع مختلف ، تشکیل میشود و صدای آنها به گوش می رسد به این ترتیب ابتدا باید مواضع تشکیل حروف را بشناسیم

مواضع تشکیل حروف :

موضع حلق – موضع جوف ( فضای دهان ) - موضع لسان ( زبان ) – موضع شفتین ( لبها ) – موضع خیشوم ( فضای بینی )

در هر یک از این مواضع تعدادی از حروف ساخته می شود .اکنون به آموزش زیر توجه کنید:

مربی : هوا را در یه های خود جمع کنید و سپس بدون اینکه صدایی تولید شود به آرامی هوا را به سمت بیرون هدایت کنید .کسیر خروج هوایی که در ریه ها جمع کرده اید از مسیر حلق شما است یعنی حس می کنید که هوا از لوله باریک حلق به سمت بیرون و داخل دهان حرکت می کند و بعد از میان لبهای شما به بیرون از دهان هدایت میشود .در این حالت که با وجود خروج هوا ، هیچ صدایی شنیده نمیشود ، علت عدم تشکیل حرف و صدا ، این است که شما هیچ مانعی در مسیر خروج هوا ایجاد نکردید اکنون می خواهیم در هر یک از مواضع ذکر شده موانع لازم را در مسیر هوا ایجاد کنیم تا صدای حروف ، ایجاد شود.

اما پیش از آن باید بدانیم که در هر موضع از مواضع پنجگانه که در بالا ذکر شد ، چه حروفی تولید می شود

موضع حلق : مخرج حروف حلقی است که عبارتند از : ( ء – ه – ع – ح – غ – خ )

موضع جوف : مخرج حروف مدی است که عبارتند است : ( آ – ای – او )

موضع لسان : مخرج حروف لهوی ( ق – ک ) – شجری ( ج – ش- ل ) – ضرسی ( ض ) – ذولقی ( ل – ن – ر ) – أسلی ( ص – س – ز ) – نطعی ( ط – د – ت ) – لثوی ( ظ – ث – ذ )  می باشد

موضع شفتین : مخرج حروف شَفَوی یا شَهَوی است که عبارتند از: ( ف – ب – م – و )

موضع خیشوم : مخرج حروف غنه دا ر هستند که عبارتند از ( ن ؛ در هنگام اظهار و اخفاء و ادغام – م ؛ در هنگام اظهار و ادغام و اقلاب )

موضع حلق

مربی : این موضع از راستای برجستگی جلوی گردن شروع می شود و تا قبل از زبان کوچک ادامه دارد *قسمت انتهایی فضای لوله ای شکل حلق ، اقصی الحلق نام دارد واز آنجایی که شما نمی توانید آن را ببینید محل آن را در موازات برجستگی جلوی گردن فرض کنید. این جا محل خروج دو حرف ( ء – ه ) است .همواره در یافتن محل یک حرف ، بهتر است آن حرف را به صورت ساکن بخوانید یعنی یک همزه قبل از آن بگذارید و آن حرف ساکن را به کمک آن همزه بخوانید . اکنون برای ( ء – ه ) همین کار را انجام دهید : أء – أ ه

در ساختن همزه باید مسیر خروج هوا را در همان محل انتهای حلق ببندید تا همزه تشکیل شود .

در ساختن ( ه ) باید مسیر هوا را در فضای لوله ای شکل حلق ، به صورت شیپوری بازتر کنید تا هوا با فشار بیشتری خارج شود و در صدای ( ه ) گرفتگی ایجاد نشود .

در هریک از این حروف ، یادتان باشد که هوا باید به سمت بیرون ، هدایت می شود و هرگز نباید هوا را فرو ببرید .

*قسمت وسط فضای لوله ای شکل حلق ، وسط الحلق نام دارد و حد فاصل بین زبان کوچک و برجستگی گردن ، همان فضای وسط الحلق است .این جا محل خروج دو حرف ( ع – ح ) است .

اکنون این دو حرف را نیز به صورت ساکن و با کمک یک همزه بخوانید : ( أ ح – أع )

در ساختن ( ح ) باید دیواره حلق را تنگ کنید و از دو طرف به هم نزدیک کنید ولی مسدود نکنید .همین تنگ کردن مسیر هوا و همزمان هل دادن و حرکت دادن هوا به سمت بیرون باعث ایجاد گرفتگی صدا می شود و صدای حرف ( ح ) را ایجاد می کند .دقیقا مثل زمانی که شما چیزی در گلویتان گیر کرده باشد و تلاش می کنید آن را خارج کنید و فشاری را به حلقتان وارد می کنید و در همین زمان صدایی را میشنوید که همان صدای مورد نظر ما است .

حرف ( ع ) هم دقیقا در همین مکان است اما در این مورد ، گرفتگی صدا ایجاد نمیشود چون در ساختن این حرف شما فقط دیواره بالایی حلق را به دیواره پایینی نزدیک میکنید و همزمان هوایی که به سمت بیرون در حرکت است را با مقداری انحراف ، حرکت می دهید یعنی به شکل گردش نیم دایره ای یک چرخ اتوموبیل بر روی زمین و وقتی هوا به این شکل حرکت داده شود شما نرمی خاصی را در تشکیل حرف عین و در صدای این حرف خواهید شنید .اجرای این حرف ، ممکن است بسیار سخت باشد لذا به تمرین ویژه ای نیاز دارد و همچنین به دقت و صبر بالا.

*قسمت ابتدای فضای لوله ای شکل حلق ، که پشت زبان کوچک است ، ادنی الحلق نام دارد و این جا ، محل خروج حرف ( غ – خ ) است .

اکنون این دو حرف را نیز به صورت ساکن و با یک همزه کمکی بخوانید : ( أغ – أخ )

در ساختن حرف (غ ) همانطور که هوا به سمت بیرون هدایت می شود هوا را پشت زبان کوچک نگه دارید و آن را به صورت درجا زدن در همان محل حرکت دهید به این صورت صدای ( غ )با ارتعاش صدا ایجاد میشود دقیقا مثل صدای قرقره کردن آب در گلو.

در تشکیل صدای ( خ ) نیز همین مراحل را باید پیش ببرید ولی فشار متمرکز بر نقطه پشت زبان کوچکتان باعث میشود که حرف ( خ ) صدای خشن و پر ارتعاش تری داشته باشد .

دقت کنید که در تشکیل این دو حرف، آنچه که مهم است این است که هوا از پشت زبان کوچک ، به داخل دهان وارد نشود بلکه در پشت زبان کوچک جمع شود و به صورت آرام آرام و فقط با ارتعاش ایجاد شده، به آرامی خارج شود .

بخش سوم:  تجوید
این دوره معمولا در دو یا سه سطح برگزار می شود و علتش هم این است که قواعد باید به آرامی و مرحله به مرحله آموزش داده شود.

در شروع این دوره باید قران آموزان، مورد آزمون قرار بگیرند تا از صحت و مهارت روانخوانی در آنها مطمئن شویم .

با توجه به این که آخرین مهارتی که در دوره روانخوانی کسب شد ، مهارت در وقف و ابتدا (قواعد مربوط به ابتدا کردن بعد از وقف) بود. لذا در دوره تجوید، کار آموزش را با وقف و ابتدا شروع می کنیم.

گام اول : وقف
چنانچه پیش از این گفته شد ، وقف یعنی قطع صوت به همراه تجدید نفس برای ادامه قرائت. و برای اینکه بدانیم در چه مواضعی باید اینکار ، صورت گیرد باید با رموز سجاوندی وقف آشنا شویم.

رموز سجاوندی وقف:

 رموز سجاوندی وقف، علامتهایی است که با دیدن آنها، واجب است وقف شود، یا جایز است وقف شود یا نباید وقف شود.در همین حین است که قاعده ابتدا کردن به همزه وصل هم آموزش داده می شود.

این رموز عبارتند از :

م: با دیدن این علامت بر روی یک کلمه واجب است بر روی آن کلمه ، وقف صورت گیرد.به طور مثال در آیه : « تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجات..» در این آیه بر روی کلمه « بَعْضٍ » علامت وقف (م ) گذاشته شده است لذا باید بر روی این کلمه وقف کنیم.

ج : با دیدن این علامت بر روی یک کلمه ، جایز است که بر روی آن وقف شود به این معنی که وقف کردن و نکردن ، مساوی است .به طور مثال در آیه : « مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجات » که بر روی کلمه « دَرَجاتٍ » علامت (ج ) گذاشته شده است لذا بر روی این کلمه می توانیم وقف کنیم یا نکنیم و هر دو وجه آن مساوی است

صلی : با دیدن این علامت بر روی یک کلمه ، بهتر است وصل صورت گیرد اما وقف کردن هم جایز است و اشکالی ندارد. و پس از وقف می توان از ادامه همان کلمه ، قرائت را از سر گرفت .به طور مثال در آیه : .« مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجات..» که بر روی کلمه «الله » علامت (صلی ) گذاشته شده است لذا می توانیم بر روی این کلمه وقف کنیم اما بهتر است وصل کنیم .

*علامت (ز) هم همین معنی را دارد.

قلی : با دیدن این علامت بر روی یک کلمه بهتر است وقف ، صورت گیرد اما وصل کردن هم جایز است و اشکالی ندارد و پس از وقف کردن، می توان از ادامه همان کلمه ، قرائت را از سر گرفت به طور مثال در آیه : « ٍ وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُس » که بر روی کلمه « القُدُس » علامت ( قلی ) گذاشته شده است لذا می توانیم آنرا به کلمه بعدی وصل کنیم اما بهتر است وقف کنیم .

لا : با دیدن این علامت بر روی یک کلمه ، نباید بر روی آن کلمه ، وقف کنیم اما اگر هم به خاطر کمبود نفس ، وقف کردیم باید در ادامه قرائت ، از کلماتی قبل تر شروع به قرائت کنیم .به طور مثال در آیه : « إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتابِ وَ يَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِيلًا أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّار» که بر روی کلمه « قلیلا » علامت ( لا ) گذاشته شده است لذا نباید بر روی این کلمه وقف کنیم اما اگر هم به جهت کمبود نفس ، وقف کردیم ، باید از کلمات قبل از آن دوباره قرائت را از سر بگیریم.

ص: این علامت را خیلی به ندرت در قرآن می بینیم و به وقف مرخص معروف است .این علامت در جایی است که به خاطر طولانی شدن کلام ، می توان وقف کرد اما در عین حال چون با جملات بعدی ارتباطی برقرار هست لذا باید در ابتدا کردن به کلمه بعد از آن ، دقت داشته باشیم که اگر جمله مفیدی بود ، از کلمه بعدی قرائت را از سر بگیریم وگرنه باید از کلماتی قبل تر ، قرائت را از سر بگیريم.

وقف معانقه : اين وقف را با علامت سه نقطه نشان می دهند که بر روی یک کلمه ، سه نقطه گذاشته می شود و بر روی یک کلمه در نزدیکی همان کلمه نیز سه نقطه قرار می گیرد و به این معنی است که باید بر روی یکی از این دو موضع ، وقف صورت گیرد.یعنی بر روی هر دو موضع ، نمی توانیم وقف کنیم .بنابراین یا اصلا نباید بر هیچ یک از دو موضع وقف کنیم یا اینکه بر یکی از آن دو موضع ، وقف می کنیم .

*آموزش این رموز سجاوندی می تواند در یک جلسه باشد اما آنچه مهم است توجه به این علامات و انتخاب درست در لحظه قرائت ، برای وقف کردن یا نکردن است.

در ادامه آنچه مهم است آموزش چگونه وقف کردن است که تحت عنوان انواع وقف ، آموزش داده می شود.

انواع وقف:

این مبحث ، در دوره روخوانی و روانخوانی آموزش داده شد. و نیازی به آموزش مجدد آن نیست لذا برای یادآوری به مبحث وقف در همان بخش ، رجوع کنید .

مباحث مرتبط با وقف:

در ارتباط با مبحث وقف دو مبحث دیگر وجود دارد : یکی علامت سکت و نحوه انجام سکت و دیگری نحوه ابتدا به همزه وصل .

*سَکت : سکت یعنی قطع صوت، بدون تجدید نفس و ادامه دادن قرائت .

تفاوت وقف با سَکت در همین تجدید نفس است که در وقف ، تجدید نفس داریم اما در سکت ، تجدید نفس نداریم .علامت ( س ) را وقتی بر روی کلمه ای می بینیم به معنی انجام سکت است.

*نحوه ابتدا به همزه وصل :علت اینکه این مبحث را در تکمیل مباحث وقف آورده ایم این است که مرحله بعد از وقف کردن ، ابتدا کردن است و گاهی این ابتدا کردن ، از روی کلمه ای آغاز می شود که با همزه وصل شروع می شود لذا باید بدانیم که آن همزه وصل را با چه حرکتی و بر اساس چه قانون و قاعده ای باید بخوانیم .به طور مثال در آیه : «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيم» که پس از وقف در انتهای آیه قبل که وقف سنت بوده است حالا در ادامه قرائت و شروع این آیه ، با همزه وصل مواجه می شویم حالا باید بدانیم که این همزه وصل را با چه حرکتی بخوانیم .

*اکنون به آموزش زیر توجه کنید:

مربی : اگر در شروع قرائتتان با همزه وصل مواجه شدید ، کلمه ای که با آن ، مواجه هستید از یکی از سه حالت زیر خارج نیست ؛ 1- اگر آن کلمه که می خواهید قرائت را از آن شروع کنید با الف و لام شروع شده بود ، همزه وصل آن ، در هنگام ابتدا به قرائت ، با حرکت فتحه باید خوانده شود .مثلا در آیه : « التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِين» که در این آیه مثلا اگر به جهت کمبود نفس ، بر روی هریک از کلمات « الراکعون » - « الساجدون »- « بالمعروف» وقف کردید ، برای ابتدا به قرائت ، باید از کلمه قبل تر آن شروع به قرائت کنید که در خواندن کلمه قبل تر آن ، که الف و لام دارد ، باید همزه آن را با حرکت فتحه بخوانید .مثلا بخوانید : اَلراکعون – اَلآمرون بالمعروف-

2-اگر کلمه ای که می خواهید قرائت را از آن شروع کنید ، اسم باشد باید همزه وصل آن را با حرکت کسره بخوانید مثلا در آیه

3-اگر کلمه ای که می خواهید قرآئت را از آن شروع کنید ، فعل باشد و همزه وصل داشته باشد باید آن را با حرکتی مناسب با حرکت ماقبل آخر آن کلمه بخوانید به این معنی که اگر حرکت ما قبل آخر آن فعل ، کسره یا فتحه بود در این صورت همزه وصل ، حرکت کسره می گیرد و کلمه مورد نظر را با حرکت کسره شروع می کنید و اگر حرکت ماقبل آخر آن فعل ضمه بود در این صورت همزه وصل را با حرکت ضمه می خوانیم .به مثال های زیر دقت کنید:

 *«اهدنا الصراط المستقیم » :کلمه « اهدنا» فعلی است که با همزه وصل شروع شده است و در هنگام قرائت آن ، به حرکت ماقبل آخر آن نگاه می کنیم یعنی حرکتی که روی حرف دال است ، ملاحظه می کنید که حرکت کسره است بنابراین کلمه « اهدنا » را با حرکت کسره شروع می کنیم یعنی می خوانیم: « إِهدنا الصراط المستقیم»

*« استغفر لهم او لا تستغفر لهم ..» : در کلمه « استغفر » که با همزه وصل شروع می شود و حرکت ماقبل آخر آن یعنی حرکتی که روی حرف « ف » قرار گرفته است کسره است لذا همزه وصل را باید با حرکت کسره بخوانیم بنابراین کلمه « استغفر» اینگونه خوانده می شود « إِستغفر»

بخش دوم:  فصیح خوانی
در دوره فصیح خوانی درس و مبحث جدیدی آموزش داده نمی شود .در  این دوره افرادی که دوره روخوانی و روانخوانی را گذرانده اند و هنوز به مهارت لازم نرسیده اند شرکت می کنند تا مهارت لازم را برای ورود به دوره تجوید کسب کنند . اگر با پایان دوره روخوانی و روانخوانی با تشخیص مربی ، قرآن آموزان، مهارت کافی در روانخوانی آیات به دست آورده باشند مستقیما به دوره بعدی یعنی تجوید ، هدایت خواهند شد.

شیوه کار:

ابتدا باید قواعدی کلی و اولیه که لازم است در خواندن قرآن، رعایت شود به قرآن آموز ارائه گردد.که می تواند در 6 نکته زیر خلاصه شود یعنی مجموع آنچه که در طول دوره روخوانی و روانخوانی آموزش داده شد، در نکات زیر جمع آوری شده است و اگر قبل از خواندن هر آیه یا صفحه ، قرآن آموز محترم این نکات را مورد توجه خود قرار دهد به راحتی و بعداز گذشت چند جلسه تمرین می تواند مهارت لازم را برای ورود به دوره تجوید به دست آورد.

*اکنون به نکات زیر توجه کنید:

1-    حرکات سه گانه کسره و فتحه و ضمه باید با لحن عربی خوانده شوند. به تبعیت از همین لحن عربی ، حرکات کشیده هم با لحن عربی خوانده می شود .به این شکل که همان صدای فتحه و ضمه و کسره را با کمی کشش اگر بخوانیم تبدیل می شود به صدای کشیده ( آ  -  او  -  ای ) .

2-    این حرکات سه گانه نباید بیش از یک ضرب کشیده شوند چون اگر بیش از یک ضرب کشیده شوند تبدیل می شوند به صداهای کشیده ی : (آ – ای -  او )

3-    در یک کلمه ممکن است حرفی داشته باشیم که بر روی آن علامت تشدید قرار داده شده باشد .باید در خواندن آن حرف ، آنرا محکم و با شدت ادا کنیم .

4-    گاهی بین دو کلمه الفی را می بینیم که بر روی آن یک صاد کوچک قرار داده شده است .این الف را همزه وصل می گویند و نباید خوانده شود پس وقتی همزه وصل در بین دو کلمه قرار می گیرد باید حرف قبل از آن را به حرف بعد از آن متصل کنیم .

5-    در خواندن کلمه الله به حرکت قبل از الله توجه می کنیم تا اگر آن حرکت ، فتحه و ضمه بود آنگاه لام را در لفظ الله درشت تلفظ کنیم یعنی تغلیظ کنیم و اگر قبل از الله حرکت کسره بود لام را خیلی معمولی و رقیق تلفظ کنیم .

6-    برحسب سنت، در انتهای آیات، وقف صورت می گیرد و در وسط آیات نیز در محل های خاصی وقف صورت می گیرد. در هنگام وقف، کلماتی که به حرکات کوتاه ختم می شوند به صورت ساکن خوانده می شوند و کلماتی که به تنوین ( ٌ   ٍ  ) ختم می شوند در هنگام وقف به صورت ساکن خوانده می شوند .کلماتی که به (  ً  ) ختم می شوند در هنگام وقف،  به الف تبدیل می شوند .کلماتی که به حروف مدی ختم می شوند در هنگام وقف به همان شکل باقی می مانند . کلماتی که به تای گرد ختم می شوند در هنگام وقف به ( ه ) تبدیل می شوند .

رعایت همین شش نکته کافی است تا یک شخص بتواند قرآن رابا لحن عربی بخواند اما برای اینکه بتواند قرآن را روان بخواند، این مهارتی است که با تمرین مناسب به دست می آید.

یکی از راه های تمرین در این زمینه این است که یک آیه را مرحله به مرحله روان کنیم .کافی است تا  

در مرحله اول بتوانیم تنها یک کلمه را صحیح و بدون اشتباه و با لحن عربی بخوانیم . آنگاه در  مرحله بعدی همان کلمه را در اتصال به کلمه بعدی اش می خوانیم و به همن ترتیب وقتی تعداد کلمات ، یک به یک اضافه می شود کم کم یک جمله و عبارت ساخته می شود و ما توانسته ایم یک آیه را به روانی و صحت بخوانیم .بنابراین هیچگاه به کل یک جمله و عبارت یا آیه نگاه نکنید و عجله ای در به اتمام رساندن آن نداشته باشید بلکه باید هر یک کلمه را بتوانیم صحیح بخوانیم و پیش از آن، هر حرف و حرکت را در تلفیق با هم ، بتوانیم صحیح بخوانیم .

در کار عملی کلاسی مربی محترم می تواند در هر جلسه دو نفر را محور کار کلاس قرار دهد و آنها به عنوان مربی، کلاس را اداره کنند. هر یک از این افراد، اجازه دارد تا یک آیه را آموزش دهد .( حُسن این کار این است که شخص آموزش دهند نگاه دقیقی به آیه پیدا می کند و می تواند با آموزش به دیگران ، فهم بهتری از قواعد به دست آورد )

در ادامه ، آیه یا صفحه ای انتخاب می شود و مربی یک مرتبه از روی آن می خوانَد آنگاه به ترتیب، هر نفر یک کلمه می خواندو نفر بعد به همان کلمه، کلمه دیگری را اضافه می کند و می خواند و به همین ترتیب ادامه می دهند تا جایی که آیه تمام شود .در حین خواندن قرآن آموزا ن ،درمورد اشکالاتی که برای یک نفر پیش می آید، از سایر قرآن آموزان، توضیح خواسته می شود .

اکنون مربی میتواند در پایان ساعت کلاس یا در شروع جلسه بعدی ، به قرآن آموزانی که در مواردی اشکال داشته اند ، از سایر صفحات، آیه ای بسپارد تا بر روی آن تمرین کند و اشکالات قرائتش را در آنها تصحیح کند و مهارت لازم را در آن زمینه به دست آورد .

گام پانزدهم : کسب مهارت روانخوانی
مربی : نکته مهم در کلاس روخوانی این است که همزمان با یادگیری قواعد روخوانی، باید مهارت روانخوانی هم بالا برود یعنی دیگر، بریده بریده خواندن،  به گوش نرسد و قرآن آموزان بتوانند از یک کلمه که شروع می کنند تا چهار کلمه بعد از آن را حداقل با یک نفس بخوانند . اکنون که در جلسات قبل، وقف را یاد گرفته اید سعی کنید از اولین کلمه که می بینید تا علامت وقفی که می بینید را با یک نفس و بدون قطع نفس بخوانید و بعد دوباره از ادامه آنجایی که وقف کردید حتی اگر علامت وقف را ندیدید، تا چهار یا پنج کلمه بشمارید و برای تمرین روانخوانی بر روی همان کلمه پنجم متوقف شوید و به همین ترتیب ادامه دهید بعد از کمی تمرین آنگاه می توانید محل های توقف خود را با همان علامتهای وقف هماهنگ کنید یعنی نفس خود را با تعداد کلماتی که می بینید و قرار است بخوانید هماهنگ کنید .به این ترتیب در طی چهار جلسه ای که قرار است علامتهای وقف و مبحث وقف را تمرین کنید فرصت خوبی است تا به مهارت روانخوانی هم برسید .

 تا دو هفته باید بر سر همین تمرین روانخوانی به انضمام سایر قواعدی که آموزش دیده اید پیش بروید تا بتوانیم وارد مرحله بعدی شویم

جمع بندی :
 تا این قسمت از مباحث، می توان گفت که همه مهارت های لازم آموزش داده شده است به جز اشباع ضمیر که بسیار مبحث مشکلی برای نو آموزان می باشد لذا بهتر است تا در صورت اشتباه خواندن دانشجویان ، نحوه درست خواندن آن را مرحله به مرحله از روی مثال تذکر دهیم و فقط انتظار داشته باشیم که قرآن آموزان با تقلید محض از مربی و نوار ترتیل ، اشباع را درست رعایت کنند و آموزش کاملتر تئوری آن را به دوره تجوید موکول نماییم . از این مرحله به بعد فقط باید به عنوان مراحل تکمیلی، میزان طرح درس تمرینی را بیشتر کنیم تا دانشجویان موظف شوند که با جدیت بیشتری تمرینات خود را انجام دهند و اگر بتوانند یک جایی از قرآن را که به طور اتفاقی به آنها تکلیف می دهید با یک زمان کوتاه برای مرور به درستی بخوانند و با توفیق الهی به مرحله تجوید وارد شوند .

گام چهاردهم: حروف مقطعه
در اینجا لازم است حروف مقطعه و نحوه خواندن آنها آموزش داده شود . این حروف به صورت متصل در قرآن دیده نمی شود یعنی در سوره های مختلف به صورت پراکنده دیده می شود.

نکته ای که در مواجهه اولیه با حروف مقطعه ، قرآن آموز را با مشکل مواجه می کند این است که با حروفی مواجه می شود که حرکت ندارند و این در حالی است که در قرآن ، حرف بدون حرکت خوانده نمی شود .اما در مرد این حروف نمی توانیم بگوییم که این حروف ، نباید خوانده شود بلکه نوع خواندن آنها قانون ویژه ای دارد .

مربی : در خواندن حروف مقطعه یعنی حروفی که درآغاز برخی سوره ها دیده می شود و هیچ حرکتی روی آنها نیست بلکه فقط روی برخی از آنها علامت مد دیده میشود قانون ساده ای هست و آن این است که این حروف را باید با اسمشان خواند.اسامی حروف الفبای عربی با اسامی حروف الفبای فارسی تفاوت زیادی ندارد مثلا در فارسی به «ک » می گوییم : کاف – به « ق » می گوییم : قاف – این حروف در عربی هم همین اسم را دارند .ار آنجایی که حروف موجود در حروف مقطعه تعداد محدودی هستند لذا نیازی به معرفی اسامی همه حروف الفبا نداریم و تنها با معرفی تک تک حروف مقطعه قرآن ، اسامی حروف موجود در این حروف مقطعه را یاد خواهیم گرفت .اکنون حروف مقطعه موجود در قرآن را به همراه نحوه خواندن آنها ملاحظه نمایید :

نکته : رعایت لحن عربی در خواندن حروف زیر الزامی است .

« الم » خوانده می شود : الف – لام – میم

« المر» خوانده می شود : الف – لام – میم – را

« المص » خوانده می شود : الف – لام – میم – صاد

« ص » خوانده می شود : صاد

«ق » خوانده می شود : قاف

«ن» خوانده می شود : نون

« حم » خوانده می شود : حا- میم

« یس » خوانده می شود : یا – سین

« طه » خواندخ می شود : طا – ها

« کهیعص» خوانده می شود : کاف – ها – یا – عَین – صاد

« حمعسق » خوانده می شود : حا – میم – عَین –سین – قاف

سوال :

کدامیک از این حروف با مد خوانده می شود ؟

آن حروفی که اسم آنها به ساکن ختم می شود با مد خوانده می شود و آن اسم هایی که با « ا » تمام می شود ، بدون مد و تنها با مد طبیعی خوانده میشود .

گام سیزدهم : اشباع هاء ضمیر
یکی از حروف الفبا حرف « ه » است و بحث ما در اینجا بر روی حرف « ه » در آخر کلمه است .اما قانون اشباع ضمیر فقط مربوط است به « هاء ضمیر » یعنی حرف « ه » که در ریشه و اصل کلمه محسوب نشود بلکه از کلمه اصلی جدا باشد .مثلا حرف « ه » در کلمه « الله » در اصل کلمه است بنابراین قانون اشباع به آن مربوط نمی شود اما حرف « ه » در کلمه « عِندَهُ » در اصل کلمه نیست و به کلمه اصلی ، اضافه شده است بنابراین قانون اشباع در مورد آن صدق می کند چنین حروفی را « هاء ضمیر » می گویند .

مربی : به کلمه های زیر دقت کنید 

الله – لَعَلَّهُ – مِنهُ – نَفقَهُ –

در این کمه ها حرف « ه » را از کلمه های ذکر شده جدا کنید و ببینید چه اتفاقی می افتد .

کلمات به ترتیب به این شکل می شوند : اللّ – لَعَلَّ – مِن – نَفقَ –

می بینید که بعضی کلمه ها هویت خودشان را از دست نمی دهند ولی برخی دیگر اصلا هیچ معنیی نمی دهند و با حذف « ه » هویت خود را از دست می دهند .این است تفاوت هاء ضمیر با حرف « ه » که در اصل کلمه است .

اکنون می خواهیم قانون هاء ضمیر را بگوییم .

هاء ضمیر در برخی کلمه ها اشباع می شود و در برخی دیگر اصلا نباید اشباع شود .اینکار بر اساس یک قانون کلی صورت می گیرد .

*اگر قبل از هاء ضمیر حرکات سه گانه ی (  َ  ِ  ُ  ) آمده باشد هاء ضمیر باید اشباع شود یعنی اینکه صدای حرکتی که روی آن قرار دارد کشیده شود و با دو ضرب خوانده شود .

مثلا در کلمه «عِندَهُ » چون قبل از هاء ضمیر ، حرکت ( ِ ) آمده است ، پس باید هاء ضمیر را اشباع کنیم یعنی حرکت ( ُ ) که بر روی هاء ضمیر آمده است را به صورت کشیده و دو ضرب بخوانیم .نحوه خواندن این کلمه در حالت نوشتاری به این شکل است : « عِندَهو )

به مثال دیگری توجه کنید : « بِهِ »

در خواندن این کلمه هم چون قبل از هاء ضمیر ، حرکت کوتاه آمده است پس باید آن را اشباع کنیم یعنی این کلمه به این صورت خوانده می شود : « بِهی »

*اگر قبل از هاء ضمیر ، حرکات کشیده ی ( آ – ای – او ) و یا ساکن ، آمده باشد، در این حالت ، هاء ضمیر اشباع نمی شود بلکه با همان حرکت کوتاهش خوانده می شود .به مثال های زیر دقت کنید :

« آتَینَاهُ » در این کلمه قبل از هاء ضمیر ، حرکت کشیده آمده است لذا هاء ضمیر با همان حرکت کوتاه ( ُ ) خوانده می شود .

مثال دیگر : « مِنهُ » در این کلمه هم قبل از هاء ضمیر ، ساکن آمده است لذا در خواندن هاء ضمیر ، آن را با همان حرکت کوتاه ( ُ ) خوانده می شود .

*دو استثناء در این حکم وجود دارد یکی در آیه 69  سوره فرقان که در کلمه « فیه » هاء ضمیر ، اشباع می شود.همچنین در آیه 7 سوره زمر که در کلمه « یَرضَهُ » هاء ضمیر ، اشباع نمی شود .