بخش چهارم:تجوید تکمیلی
پس از اتمام برخی قواعد تجویدی در بخش تجوید که بخش عمده ای از قواعد را شامل می شد اکنون در این بخش به آموزش قواعدی پرداخته می شود که قواعدی تکمیلی است و نکات ریز و دقیقی را در قرائت به ما می آموزد .

بهتر است در این سطح از تجوید ، قرآن آموزان ، شیوه ی مرتل خوانی را از طریق تقلید از قرائت ترتیل یکی از اساتید ، تمرنی داشته باشند و به این صورت هم به زیبایی قرائتشان بیفزایند و هم اینکه قرائت آنها در ریتم و وزن آهنگ درستی باشد.

گام اول: قواعد تکمیلی ادغام
مربی : تا کنون قواعد مربوط به ادغام در نون و میم ساکنه را یاد گرفتید .اکنون به بیان قواعد ادغام در سایر حروف می پردازیم .

ادغام بر سه نوع است :

*ادغام متماثلَین: متماثلَین ، دو حرف مثل هم هستند و هرگاه دو حرفی که مثل هم هستند، اولی ساکن باشد و دیگری متحرک باشند ، این دو حرف در هم ادغام میشوند و مشدد خوانده می شود.به مثال های زیر توجه کنید : 

 ( کَم مِن ) که در هنگام خواندن، میم اول در میم دوم، ادغام می شود یعنی میم اول را نمی خوانیم و در عوض ، میم دوم را به صورت مشدد می خوانیم :  کَمِّن

 ( بَل لا ) که در هنگام خواندن، لام اول در لام دونم ادغام می شود یعنی لام اول خوانده نمی شود و لام دوم به صورت مشدد خوانده می شود : بَلَّا

( أو وَزَنوهم ) که در هنگام خواندن، واو اول در واو دوم، ادغام می شود یعنی واو اول خوانده نمی شود و واو دوم به صورت مشدد خوانده می شود : أوَّزَنوهُم 

این ادغام، در تمامی حروفی که مثل هم باشند و پشت سر هم بیایند و اولی ساکن باشد و دومی متحرک باشد انجام میشود .

*ادغام متجانسَین: متجانسَین ، دوحرف هم جنس هستند یعنی دو حرفی که مخرج آنها یکی است و فقط در بعضی صفات با هم فرق دارند مثل دو حرف ( ع – ح ) یا دو حرف ( ء – ه )

ولی ادغام متجانسین بین همه ی حروف متجانس یعنی هم مخرج ، اتفاق نمی افتد بلکه در برخی از آنها پیش می آید که ما نیز فقط به ذکر همان گروه از حروف هم مخرج که در همدیگر ، ادغام میشود خواهیم پرداخت .موارد ادغام متجانسین در قرآن ، خیلی معدود است بنابراین در ادامه فقط آن نمونه هایی از متجانسین را نام می بریم که شاهد مثال های قرآنی دارند .

حروف ( د – ت – ط ) : این حروف ، از حروف متجانس هستند که اگر دو تا دو تا ، پشت سر هم بیایند و اولی از آن دو ساکن باشد و دومی ، متحرک باشد در این صورت در هم ادغام میشوندو اولی را نمی خوانیم و در عوض ، دومی را مشدد می خوانیم .به مثال های زیر توجه کنید :

«ودَّت طائفه» : در هنگام خواندن ، حرف (ت ) خوانده نمی شود و در عوض حرف ( ط ) مشدد خوانده می شود : ودّطَّائفه  

« قَد تَبَیَّنَ » : در هنگام خواندن ، حرف (د) خوانده نمی شود و در عوض ، حرف ( ت ) مشدد خوانده می شود : قَتَّبَیَّنَ

و نمونه های دیگری از ادغام این سه حرف در همدیگر عبارتند از :

نکته : ادغام ( ط ) در ( ت ) و (د ) نمونه قرآنی دارد اما از نوع ادغام ناقص است چون حرف ( ط ) از دو حرف دیگر ، قوی تر است .

حروف ( ذ – ث – ظ ) : این حروف ، از حروف متجانس هستند که اگر دو تا دو تا ، پشت سرهم بیایند و اولی از آن دو ساکن باشد و دومی ، متحرک باشد در این صورت در هم ادغام میشوندو اولی را نمی خوانیم و در عوض ، دومی را مشدد می خوانیم .به مثال های زیر توجه کنید : 

« یَلهَث ذَالِک » : در هنگام خواندن ، حرف ( ث ) خوانده نمی شود و در عوض ، حرف ( ذ ) مشدد خوانده میشود : یلهَذَّالِک

« إِذ ظَلَموا » : در هنگام خواندن ، حرف ( ذ ) خوانده نمی شود و در عوض ، حرف ( ظ ) مشدد خوانده میشود : إِظَّلَمُوا

نکته :نمونه های دیگری از ادغام این سه حرف در همدیگر عبارتند از :

*ادغام متقاربَین: متقاربَین ، دو حرف قریب المخرج هستند یعنی دو حرفی که مخرج آنها در نزدیکی هم است و آن دسته از حروف قریب المخرج که بین آنها ادغام ، صورت می گیرد عبارتند از : ( ق – ک ) و

( ل – ر ) و ( ن – ر ) که کلمات معدودی از قرآن هستند که در آنها این حکم پیش می آید و آنها عبارتند از :

 (ألَم نَخلُقکُم ) : در این کلمه حرف قاف را نمی خوانیم و در عوض ، حرف کاف را مشدد می خوانیم : أَلَم نَخلُکَّم

 (بل رَبُّکم ) : در این کلمه حرف لام خوانده نمی شود و درعوض ، حرف راء را مشدد می خوانیم : بَرَّبُّکُم

 ( مِن رَبّی ) : در این کلمه حرف نون خوانده نمی شود ودر عوض ، حرف راء را مشدد می خوانیم : مِرَّبّی

نکته : دو عبارت در قرآن هست که این حکم در آ« اجرا نمی شود به دلیل قاعده ی سکت که باید در آن پیاده شود و مانع از ادغام می شود :

( بل رانَ )

( مَن راقٍ )

 

گام دوم: قواعد تکمیلی تفخیم و ترقیق
پیش از این در بخش روخوانی با هشت حرفی که الف در کنار آنها درشت و پرحجم تلفظ می شد و به تَبَعیت ا زاین حکم ، فتحه هم در این هشت حرف ، درشت وپرحجم تلفظ می شد آشنا شدید.علت اجرای چنین حکمی این است که این حروف والبته 7 حرف ( ص ض ط ظ غ ق خ ) حروف استعلاء هستند و حرف ( ر ) نیز از حروفی است که حکم تفخیم در حالتهای مختلف حرکتیِ آن ، اجرا می شود لذا در دوره روخوانی حرف ( ر ) هم در کنار هفت حرف استعلاء قرار گرفت و حکمشان در قالب قاعده ی هشت حرف ،بیان شد. اکنون میخواهیم به تکمیل این مبحث بپردازیم .

مربی :

تفخیم یعنی درشت و پرحجم شدن و ترقیق هم نقطه مقابل آن است .وقتی در حرفی قرار است حکم تفخیم اجرا شود به این معنی است که در هنگام تلفظ آن حرف ، دهان باید پرحجم شود گویی یک آدامس را در داخل دهانتان باد کرده اید و این در حالی است که دهان شکل عمودی به خود می گیرد .این حالت در سه مجموعه از حروف اتفاق می افتد :

1-در 7 حرف استعلاء که عبارتند از ( ص ض ط ظ غ ق خ ) در هنگامی که با الف و با فتحه آمده باشند .مثال:

صادِقٌ – صَدَقَ –

ضاحِکٌ – ضَحَکَ –

طارِقٌ – طَرَقَ-

ظاهِرٌ – ظَهَرَ-

غاسِقٌ – غَسَقَ –

قادِرٌ – قَدَرَ –

خاسِرٌ – خَسَرَ -

2-در حرف لام در لفظ جلاله ی (الله ) در هنگامی که حرکت ماقبل آن ، فتحه و یا ضمه باشد که البته نام تفخیم را در اینجا تغلیظ می گذارند .مثال: مِنَ اللّه – لَهُمُ اللّه

3-در حرف راء در هنگامی که در حالات زیر باشد :

·        راء مفتوحه ( الرَّحمَان  )

·        راء مضمومه ( تَبَیَّنَ الرُّشدُ )

·        راء ساکن ماقبل مفتوح ( اولوالأَرحَام )

·        راء ساکن ماقبل مضموم (أُرکُضُوا)

·        راء ساکن ماقبل ساکن ماقبل مفتوح  (وَالفَجر : در هنگام وقف بر کلمه و ساکن شدن حرف راء )

·        راء ساکن ماقبل ساکن ماقبل مضموم (  عُسر : در هنگام وقف بر کلمه و ساکن شدن حرف راء )

·        راء ساکن ماقبل الف مدی ( مِنَ النَّار : در هنگام وقف بر کلمه و ساکن شدن حرف راء)

·        راء ساکن ماقبل واو مدی ( وَالطُور: در هنگام وقف بر کلمه و ساکن شدن حرف راء )

·        راء ساکن ماقبل مکسور به شرط اینکه مابعدش یکی از حروف استعلاء باشد ( مِرصَاد)

·        راء ساکن ماقبل مکسور به شرط اینکه ماقبلش همزه وصل باشد. ( رَبِّ ارجِعون )

در هر موردی غیر از موارد بالا که ذکر شد ، حکم ترقیق، جاری است .

نکته : اکنون که در مورد الف مدی مفخم صحبت شد بهتر است از یک نوع الف مدی در قرآن هم نام ببریم وآن الف مدی در یک جای قرآن است که در آن « إماله » صورت می گیرد یعنی صدای الف مدی به صورت کسره فارسیِ کشیده شده قرائت می شود .تنها نمونه آن در قرآن در آیه  41  سوره  هود آمده است :

بسم الله مَجراها : در کلمه « مجراها » الف مدی با تفخیم خوانده نمی شود بلکه باید با صدای کسره ی کشیده شده ی فارسی خوانده شود.