درس چهارم

قواعد: اسمـــاء خمسه

پنج اسم هستند که معروف شده اند به اسماء خمسه (أبٌ - أخٌ - حمٌ - فو - ذو )و البته ما در اینجا  سه تای آن ها که در قرآن کاربرد دارد را ذکر می کنیم و اشکال مختلف آن ها و نحوه ی ترجمه ی آن ها در حالات مختلف را مورد توجه قرار می دهیم

أبٌ (پدر)- أخٌ(برادر)- ذو (صاحب- داراى).

این اسماء نحوه ی اعرابشان با بقیه ی اسماء متفاوت است .

*هر گاه این اسمها به صورت مفرد بیایند و به اسم ظاهر و یا ضمیری به جز «یاء متکلم» اضافه شده باشند علامت رفع آن ها «واو» می باشد.

1- يا أُخْتَ هارُونَ ما كانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْءٍ وَ ما كانَتْ أُمُّكِ بَغِيًّا(28 مریم)

اى خواهر هارون! پدر تو آدم بدى نبود، مادرت نيز هرگز آلودگى نداشت.

2- وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيم(105 بقره)

و خداوند داراى بخشش و فضل عظيم است

3- رَفِيعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْش(15 غافر)

خدايى كه درجات كمالش بالا است و بالابرنده درجات مخلوق خود، و صاحب عرش است

4- قالَ إِنِّي أَنَا أَخُوكَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما كانُوا يَعْمَلُون(69 یوسف)

گفت: همانا من برادرتو هستم، پس در مقابل آنچه انجام مى‏دادند اندوه مخور.

علامت نصب آن ها «الف» است :

1- ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُم(40 احزاب)

محمد، پدر هيچيك از مردان شما نبود

2- حَتَّى إِذا فَتَحْنا عَلَيْهِمْ باباً ذا عَذابٍ شَدِيدٍ إِذا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُون(77 مومنون)

تا وقتى كه درى را كه داراى عذاب و شكنجه سخت است بروى ايشان بگشائيم، آن گاه در آن عذاب نوميد خواهند بود

3- وَ اذْكُرْ أَخا عاد(21 احقاف)

سرگذشت برادر” قوم عاد” را يادآورى كن

علامت جر آن ها «یاء» است :

1- إِذْ قالُوا لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى‏ أَبِينا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَة(8 یوسف)

گفتند: يوسف و برادرش نزد پدر ما از ما محبوب‏ترند در حالى كه ما گروهى نيرومند هستيم

2- قُلْ لَوْ كانَ مَعَهُ آلِهَةٌ كَما يَقُولُونَ إِذاً لَابْتَغَوْا إِلى‏ ذِي الْعَرْشِ سَبِيلا(42 إسراء)

بگو: اگر چنان كه آنها مى‏گويند با خداوند معبودهايى وجود داشت در آن حال حتما به سوى خداى صاحب عرش راهى مى‏جستند

3- فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَه(30 مائده)

نفس سركش قابيل او را مصمم به كشتن برادرش كرد و او را كشت.

*وقتی این اسمها به صورت مفرد و بدون اینکه به چیزی اضافه شوند بیایند با «ضمه و فتحه و کسره» اعراب می پذیرند:

1- وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُس(12 نساء)

و اگر مردى بوده باشد كه كلاله (خواهر يا برادر) از او ارث مى‏برد يا زنى كه برادر يا خواهرى دارد سهم هر كدام يك ششم است

2- قالُوا يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَباً شَيْخاً كَبِيرا(78 یوسف)

گفتند: اى عزيز، همانا او را پدرى است پير و سالخورده.

3- قالَ ائْتُونِي بِأَخٍ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُم(59 یوسف)

گفت: آن برادرى را كه از پدر داريد نزد من بياوريد

*اگر این اسم ها جمع بسته شوند نیز با همان «ضمه و فتحه و کسره» اعراب می پذیرند:

1- أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمُ الْأَقْدَمُون(76 شعراء)

هم شما و هم پدران پيشين شما.

2- أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ يَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِين(68 مومنون)

يا اينكه مطالبى براى آنها آمده است كه براى پدرانشان نيامده

3- وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِن…(31 نور)

و زينت خود را آشكار نسازند مگر براى شوهرانشان يا پدرانشان..

4- إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِين(27 إسراء)

تبذير كنندگان برادران شياطين هستند

5- وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوانُ لُوط(13 قاف)

و نيز عاد و فرعون و برادران لوط.

*در صورتی که این اسماءخمسه به ضمیر «یاء متکلم» اضافه بشوند در ظاهر هیچ حرکتی نمی گیرند و در اصطلاح عربی می گویند اعرابشان تقدیری است

1- اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هذا فَأَلْقُوهُ عَلى‏ وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيرا (93 یوسف)

اين پيراهن مرا ببريد و بر صورت پدرم بيفكنيد تا بينا شود

2- قالَ رَبِّ إِنِّي لا أَمْلِكُ إِلَّا نَفْسِي وَ أَخِي فَافْرُقْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِين(25 مائده)

موسى گفت: پروردگارا، من جز بر خود و برادرم تسلّطى ندارم پس ميان ما و اين گروه نافرمان جدايى بيفكن.

*شکلی هم از این اسماء هست که این اسم ها به صورت مثنی می آیند که در این حالت با «الف» رفع می گیرند مانند :

1- وَ أَمَّا الْغُلامُ فَكانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَيْنِ..(80 کهف)

و اما آن نوجوان پدر و مادرش مؤمن بودند..

2- ذَواتا أَفْنان(48 الرحمن)

هر دو داراى انواع درختان و شاخساران است

3- يَحْكُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُم(95 مائده)

دو نفر که دارای عدالت هستند به آن حکم می کنند

نکته:در نمونه ای مثل این آیه می توانیم کلمه ی «ذو» را در معنای تحت اللفظی ترجمه نکنیم وآن را به همراه مضاف الیهش در معنای اصطلاحی ؛(عادل) ترجمه کنیم.نمونه هایی مثل کلمه ی ذوالقرنین-ذاالکفل-ذوالقربی-ذوی القربی..ازهمین نوع هستند

و با «یاء» نصب و جر می گیرند مانند:

1- وَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ عَلى‏ آلِ يَعْقُوبَ كَما أَتَمَّها عَلى‏ أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاق..(6 یوسف)

و نعمتش را بر تو و بر آل يعقوب تمام و كامل مى‏كند، همانگونه كه پيش از اين بر پدرانت ابراهيم و اسحاق تمام كرد

2- وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَيْ‏ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيل(16 سبأ)

و دو باغ آنان را به دو باغى كه داراى ميوه‏هاى تلخ و درخت شوره گز و اندكى از درخت سدر بودند تبديل كرديم

3- وَ أَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُم(2 طلاق)

دو مرد عادل از خودتان را شاهد بگيريد

4- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُم(10 حجرات)

مؤمنان برادر يكديگرند، بنا بر اين در ميان دو برادر خود، صلح را بر قرار كنيد

نکته:کلمه ی «أب» در بعضی موارد که به  صورت مثنی می آید به معنی پدر و مادر می باشد و البته در مواردی هم اینگونه نیست

تمرین : اکنون شما می توانید با ترجمه ی جملات قرآنی زیر ترجمه ی این کلمات را تمرین کنید.(کلمات هر آیه را از هم تفکیک نمایید و با توجه به معنایی که در جدول کلمات جدید به شما ارائه شده است ترجمه ی کاملی را از این آیات بنویسید.)

*97 یوسف:« قالُوا يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا»

*11 نساء:« فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُث»

*90 یوسف:« قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي»

*25 قصص:« قالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوك»

*63 یوسف:« فَأَرْسِلْ مَعَنا أَخانا»

*17 ص:« وَ اذْكُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَيْد»

*280 بقره:« وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى‏ مَيْسَرَة»

*1 ص:« وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْر»

تمرین هفتگی:روزانه در یک صفحه از قزآن کلماتی را که آموزش دیده اید بیابید و سعی کنید همان جمله ای که کلمه ی مورد نظر در آن بوده است را ترجمه کنید .