مقدمه
خداوند در قرآن کریم فرموده است: تا جایی که برای شما میسّر است، قرآن را تلاوت کنید. (مزمل/20)

در روایات اسلامی برای تعلیم و تعلم قرآن کریم سفارش زیادی شده است و برای آن اجر و پاداش فراوانی در نظر گرفته شده. و این امر، مسلمانان را بر آن داشته تا به عنوان یک فریضه الهی، قرآن را بیاموزند و به دیگران نیز آموزش دهند.

پیامبر اکرم صلی اله علیه و آله می فرمایند:

هیچ زن و مرد مومنی نیست، آزاده و برده، مگر اینکه خداوند بر او حق واجبی دارد که باید به اندازه توانش، قرآن را بیاموزد و در آن بیندیشد و نسبت به معارف و احکامش آگاهی پیدا کند.

برای آموزش قرآن در هر عصر و زمانی شیوه خاصی به کار گرفته می شود، و امروزه نیز با پیشرفت فنون آموزش با توجه به مشترکات زبان فارسی و عربی، روش های ساده ای جهت آموزش قرآن ارائه شده که هر کدام به نوبه ی خود دارای محاسنی می باشند.

در این آموزش، تلاش ما بر این بوده است که از ارائه توضیحات اضافه تئوری صرف نظر کنیم و تنها به ارائه راهکار عملی بپردزیم تا قرآن آموز محترم از هر نوع حاشیه و متن اضافی دور باشد و ذهن و بیان خود را متوجه تلفظ و ارائه عملیاتی قواعد بر روی آیات قرآن بنماید .

مهمترین رویکرد برنامه آموزشی قرآن جامعییت آموزشی قرآن است، یعنی آموزش قرآن باید به نحوی باشد همه ی حیطه های یادگیری را شامل شود و تمامی موضوعات ضروری آموزش قرآن مانند روخوانی، روان خوانی، صحت قرآن، توانایی درک معنای عبارات و آیات ساده قرآن و آشنایی با معارف انسان ساز آن تدبر در آیات الهی را در حد امکان شامل شود.

این کتاب در سه بخش جداگانه به آموزش مهارت های لازم در سه مرحله ی : 1-  روخوانی و روانخوانی . 2- فصیح خوانی  .3- تجوید  می پردازد .

نکته مورد توجه و ویژه در این کتاب این است که هم مربیان محترم به عنوان شیوه تدریس و هم قرآن آموزان محترم به عنوان کتاب آموزشی میتوانند از آن استفاده کنند. البته این به این معنی نیست که این یک کتاب خود آموز است چراکه برای یادگیری قرآن از مرحله ابتدایی تا نهایی آن نیاز به حضور یک مربی، ضروری است .

 

 

 

 

ضرورت یادگیری قرآن در کلام روایات
قرآن پیام روشن الهی است که همه انسان ها را به راستی درستکاری دعوت می کند. از صدر اسلام تا کنون، آموزش این پیام جاودانه ی الهی از مهم ترین اهداف تعلیم و تربیت در میان مسلمانان بوده است.

قرآن‌ مجيد اصل‌ و بنياد دين‌ اسلام‌ است، و بقای دين و امت اسلامی،‌ در اشاعه و تعلیم و تعلّم آن است‌. رسول‌ خدا، صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم، فرموده است: «خَيْرُكُم‌ْ مَن‌ْ تَعَلَّم‌َ الْقُرْآن‌َ وَ عَلَّمَه»؛ بهترين‌ شما كسي‌ است‌ كه‌ قرآن‌ را ياد بگيرد و به‌ ديگران‌ ياد بدهد.

بالاترین سطح تعليم قرآن، فراگیری آن همراه با فهم مطالب‌ و رهنمودهای آن است، و پايين‌ترين‌ سطح آن، فراگیری روخوانی و درست‌خوانی قرآن‌ است. ملاّ علي‌ قاري از علامه زركشي نقل‌ كرده‌ است‌ كه‌ اگر در يك‌ شهر يا روستا هيچ‌ قرآن‌خوانی‌ نباشد، همة اهل آن شهر و روستا‌ گناهكار مي‌شوند.

سهل‌بن معاذ جهني،‌ رضی‌الله‌عنه، مي‌گويد که رسول‌ اكرم، صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم، فرمود: «مَن‌ْ قَرَأَ الْقُرْآن‌َ وَ عَمِل‌َ بِمَا فِيْه‌ِ اُلْبِس‌َ وَالِدَاه‌ُ تَاجًا يَوْم‌َ الْقِيَامَة‌ِ ضَوْئُه‌ اَحْسَن‌ُ مِن‌ْ ضَوْءِ الشَّمْس‌ِ فِي‌ْ بُيُوْت‌ِ الدُّنْيَا لَوْ كَانَت‌ْ فِيْكُم‌ْ فَمَا ظَنُّكُم‌ْ بِالَّذِي‌ْ عَمِل‌َ بِهذَا»؛ هر كس‌ قرآن‌ مجيد را بخواند و بر آن‌ عمل‌ كند، روز قيامت‌ بر سر پدر و مادرش‌ چنان‌ تاجي‌ نهاده‌ مي‌شود كه‌ روشنايي‌ آن‌ از روشنايي خورشيد اگر در خانه‌هاي دنیا و در میان شما باشد، بيشتر خواهد بود. باوجوداین، چه‌ گمان‌ دارید دربارة [جایگاه] كسي‌ که بر آن‌ عمل‌ كرده‌ باشد.

وقتي‌ به‌ پدر و مادر او چنان‌ پاداشي‌ داده‌ مي‌شود، بديهي‌ است‌ كه‌ اجر خود او به‌‌مراتب‌ بيشتر خواهد بود و رسيدن‌ اين‌ اجر به‌ پدر و مادر به‌ اين‌ دلیل است‌ كه‌ آنها سبب وجود وی شدند و زمینة تعلیم و تربیت قرآنی فرزند را فراهم کردند.

امام طبرانی در جمع‌ الفوائد‌ از حضرت‌ انس، رضی‌الله‌عنه، نقل کرده است که رسول‌ اكرم، صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم، فرمود: هركس‌ به فرزندش‌ روخواني‌ قرآن یاد بدهد، تمام‌ گناهان‌ گذشته‌ و آينده‌اش‌ بخشوده‌ خواهد شد. و هركس‌ فرزندش‌ را حافظ‌ قرآن‌ بگرداند، روز قيامت‌ با چهره‌اي‌ نوراني‌ همچون‌ ماه‌ شب‌ چهارده‌ از قبر بلند مي‌شود، و به‌ فرزندش‌ گفته‌ مي‌شود تلاوت‌ قرآن را شروع‌ كند، و فرزند هر آيه‌اي‌ را كه‌ مي‌خواند بر درجات‌ پدر افزوده‌ مي‌شود، و اين‌ افزايش‌ درجات‌ تا پایان تلاوت‌ قرآن‌ ادامه مي‌یابد.

قرآن‌ خواندن و قرآن آموختن‌ فرزند اين همه‌ ثواب و فضايل‌ براي‌ والدین در بردارد، اما اگر پدر و مادری به‌خاطر مال و موقعیت دنیوی و یا غفلت و کوتاهی‌، فرزندشان را از فراگیری قرآن محروم‌ كنند نه‌ تنها از اين‌ ثواب نصیبی نخواهند داشت که در پيش‌گاه الله تعالي بايد پاسخ‌گو نيز باشند

 

علی علیه السلام می فرماید: قرآن را یاد بگیرید که بهار دلهاست، و نیکو آن را تلاوت کنید که سودمندترین چیز برای شما قرآن است.( نهج البلاغه، خطبه 110)

اینها نمونه هایی بود از روایاتی که درباره فراگیری قرآن وارد شده بود و بعد از فراگیری قرآن که همه ما، مخصوصاً والدین، در این امر وظیفه سنگینی بر عهده داریم و باید به قرائت آن، اهمّیت داد.

آسیب شناسی در آموزش قرآن
مقام معظم رهبري در ديدار جمعي از قاريان, حافظان و علاقمندان به قرآن كريم فرمودند : « واقعيت تلخ اين جاست كه قرآن، هنوز در جامعه ما يك امر عمومي نشده است. همه به قرآن عشق مي ورزند، احترام مي كنند، اما عدّه كمي همواره آن را تلاوت مي كنند و عدّه كمتري در آن تدبّر مي كنند.»

مساله ای که بسیار حائز اهمیت است این است که نوع قرآن خواندن ها و آموزش های قرآنی را آسیب شناسی کنیم و وجود این آسیب ها را با مربیان و قرآن آموزان هم در میان بگذاریم تا بدانند که چه چیز مانع از خوب خواندن قرآن می شود و یا تا کنون مانع بوده است تا با رفع آن آسیب ها زودتر به مقصد برسیم .

مسأله اصلي اين است كه عموم مردم به اين دليل كه در روخواني قرآن با مشكل جدي رو به رو هستند لذا با  قرآن كريم انس دائمي ندارند. علت این مساله می تواند امور زیر باشد :

1- هدف گذاري هاي نادرست در عموم آموزش هاي قرآن ؛

 به این معنی که  درعموم آموزش های قرآنی  مهم ترين و اساسي ترين هدف آموزش يعني” انس دائمي مخاطب با قرآن كريم ” نادیده گرفته می شود    به تعبير ديگر, بیشتر شیوه هایی که به کار گرفته می شود افراد را « قرآن دان » بار مي آورد اما در نهايت منجر به « قرآن خوان » شدن مستمر و مادام العمر فرد در مسير زندگي نمي شود.

وجود یک برنامه زمانبندی شده منظم از جانب مربی و ارائه آن به قرآن آموزان و پیگیری اجرای هر روزه آن برنامه از اموری است که در رفع این آسیب می تواند مؤثر باشد

2- وجود رسم الخط هاي متعدد در كتابت قرآن هاي رايج؛ (منظور از رسم الخط همان نحوه ي اعراب گذاري كلمات قرآن است)

 از آنجا که رسم الخط این قرآن ها با سواد فارسي يعني خواندن و نوشتن آموخته شده عموم مردم, تناسب لازم را ندارد لذا امر آموزش به نتیجه مطلوب نمی رسد.

برای رفع این مشکل به نظر می رسد باید اعراب گذاری ها ی اضافه را از قرآن ها حذف کرد .راه دیگری که برای رفع چنین آسیبی مناسب به نظر میرسد این است که از همان اعراب گذاری ها برای آموزش استفاده شود.به طور مثال از در کلمه «جَاءَ» از حرکت فتحه ای که بر روی حرف جیم قرار گرفته استفاده شود برای آموزش صدای الف در عربی .به این نحو که : صدای الف همان صدای فتحه است ولی با کشش بیشتر .بنابراین حرفی که روی آن ، حرکت فتحه قرار گرفته است اگر در کنارش الف باشد آن فتحه را با دو ضرب کشش می خوانیم و اگر در کنارش الف وجود نداشته باشد آنرا با یک ضرب می خوانیم .

به این ترتیب لحن عربی را از روی همین علائم به قرآن آموزان آموزش داده شده است .

3- عدم مواجهه مستقیم با متن کتاب قرآن از همان ابتدای امر آموزش؛

یعنی به جای اینکه از خود قرآن برای تمرین استفاده شود از متون قرآنی که در کتابهای آموزشی قرار داده شده است استفاده می شود و بر روی آنها تمرین می شود. هرچند هر دوی اینها، کلام قرآن است اما چون در متن کتاب قرآن دیده نمیشود، چشم انسان به همان متنی که در کتاب آموزشی است عادت می کند و فقط در اثر عادت، آن متن ها را به خوبی می خواند ولی وقتی به سراغ قرآن می رود با کمال تعجب ملاحظه می کند که از عهده خواندن همان متون در داخل کتاب قرآن بر نمی آید .برای رفع چنین آسیب و مشکلی باید از همان ابتدا تنها کتاب آموزشی که در اختیار قرآن آموزان قرار می گیرد کتاب قرآن باشد و نه هیچ کتاب دیگری.

 و حتی برای یادگیری قواعد تئوری، بعد از اینکه چند سرفصل، آموزش داده شد، قرآن آموزان به کتاب آموزشی ارجاع داده شوند تا با متن آن کتابها نیز آشنا شوند و قواعدی را که تا آن زمان آموزش دیده اند با کتاب آموزشی نیز تطبیق دهند .

4- استفاده نا منظم و پراکنده از نوار ترتیل .

استفاده از نوار ترتیل به صورت روزانه و مستمر ، امری است که به مرور زمان تاثیر خود را در صحت قرائت با لحن عربی و فصیح خوانی می گذارد لذا حتی در همان آغاز راه که افراد، هیچ قاعده ای را آموزش ندیده اند و حتی نمی توانند از روی متن قرآن به درستی بخوانند حتما این تاکید را داشته باشند که روزانه به مدت 15 دقیقه قسمتی از قرآن را باز کنند و با دقت از روی آن نگاه کنند و همزمان ، صدای ترتیل قاری را هم گوش کنند ولی به هیچ وجه با آن همخوانی نکنند .این کار باعث می شود تا در طول زمان کوتاهی به لحن عربی دست یابند .

5- استفاده کم و نادرست از قدرت دیداری ؛ به عبارتی مبتنی بودن آموزش بر شیوه قاعده محوری به جای مهارت پروری ؛

به این معنی که در بیشتر آموزش ها قوه شنیداری افراد ، بیشتر به کار گرفته می شود و در حالی که قرآن آموز فقط یک نگاه کلی به کلمات و عبارات دارد ، قرائت کلمه یا عبارت را از مربی میشنود و سپس آن را تکرار می کند .این امر باعث میشود که قرآن آموز ، فقط در طول مدت زمانی که مربی با او همراه است بتواند صحیح بخواند و در سایر اوقات از عهده خواندن کلمات قرآنی برنیاید . اين نوع آموزش، پذيرفته نيست زيرا این آموزش، به تعميم يادگيري منجر نشده است.

به نظر دانشمندان, تنبل ترين عضو بدن, چشم است زيرا تنها ده درصد آن چه را مي بيند به مغز مخابره مي كند و از سوي ديگر 73 درصد يادگيري از طريق ديدن اتفاق مي افتد. بنابر اين اگر معلم، تكيه آموزش خود را بر شنيدن استوار گرداند, اين ده درصد ديدن نيز كاهش مي يابد و دانش آموز يا قرآن آموز از طريق شنيدن، با كلمات و عبارات و آيات، آشنا شده و بر اساس آن چه شنيده است ،تنها همان مطالب را « كلي خواني» مي كند.

 

آنچه در رفع این آسیب می تواند مؤثر باشد استفاده حدکثری از قدرت دیداری در هنگام آموزش است تا به این ترتیب قرآن آموز ، به جای اینکه وابسته به مربی باشد وابسته به چشمش و قدرت دیداری دقیقش بشود.این بدین جهت است که در روخوانی قرآن و کسب مهارت در صحیح خواندن آن ، آنچه که مهم است این است که جزء به جزء یک کلمه دیده شود یعنی فقط آن چیزی خوانده شود که در همان لحظه دیده می شود .مثلا در کلمه «فَقَدِاستَمسَکَ » نباید کل کلمه یکجا دیده شود بلکه باید حرف به حرف کلمه به همراه حرکت خودش دیده شده و خوانده شود یعنی تا زمانی حق یک حرف ، به جا آورده نشده به سراغ حرف بعدی نرویم .

از طرفی اين عادت هميشگي ماست كه همواره در خواندن, به حروف توجه مي كنيم. اما در خواندن آيات شريفه قرآن كريم نبايد به حروف توجه كرد زيرا اگر در خواندن آيات و عبارات قرآن به حروف توجه شود مطمئناً اشكالات متعددي ایجاد می شود و عموم اشكال رايج افراد در خواندن قرآن از بي توجهي به همين مساله ناشي مي شود. يعني آن كه بايد بياموزيم كه در خواندن قرآن برخلاف خواندن فارسي, توجه بصري (چشمي ) ما حتماً به « علائم » باشد و نه حروف؛ زيرا عموم افراد در شناخت حروف فارسي و عربي, مشكل خاصي ندارند, اما در شناخت علائم قرآن ( اِعراب ) با مشكل جدي روبه رو هستند.

از آن جا كه همه ما با شكل و خواندن حروف, آشنا هستيم, بايد بيش تر توجه و حواس خود را به ديدن علائم حروف معطوف داريم؛ مانند راننده اي كه هنگام رانندگي هيچ گاه به ترمز, گاز, كلاج و دست دنده و فرمان اتومبيل نگاه نمي كند بلكه همواره به علائم و تابلوهاي مسير توجه دارد.

نتيجه اي كه مي توان از نكته فوق براي بهبود شيوه هاي آموزش گرفت اين است كه توجه به ديدن علائم حروف به جاي ديدن حروف, كليد حل بسياري از مشكلات روخواني قرآن كريم است.  

6-استفاده از لحن و آهنگ، پیش از کسب مهارت کافی در روخوانی ؛

 یکی دیگر از آسیبها درتلاوت قرآن این است که افراد ، پیش از آنکه مهارت کافی در روخوانی را پیدا کنند از لحن و آهنگ استفاده می کنند و همین باعث می شود که یک سری کشش های اضافی را به تبَع لحنی که به کار می گیرند  در تلاوت خود ایجاد کنند این در حالی است که ایراد کشش، بزرگترین آسیب روخوانی است و باید در مرحله اول رفع شود . یکی از راه های مناسب در رفع این آسیب این است که  اگر افرادی در جمع یک کلاس هستند که اشکال کشش حرکات کوتاه را دارند باید تا مدتی استفاده از لحن و آهنگ را کنار بگذارند تا راحت تر به نتیجه برسند .

7-همخوانی در قرائت ؛

اشکالی که در برخی شیوه های آموزشی دیده می شود این است که آموزش بر خواندن مربی استوار است و قرآن آموزان، آيات را با معلم يا نوار قرائت، همخواني مي كنند. به این ترتیب صحت قرائت قاری را نمی توانند به خوبی بشنوند و فقط در همخوانی با قاری گمان می کنند که خوب می خوانند و وقتی قرار است به تنهایی بخوانند خلاف این را ملاحظه می کنند.

آنچه در رفع این اشکال ، مناسب به نظر میرسد این است که آموزش به شیوه معلم محور نباشد و بر پایه قرائت قرآن آموزان پیش برود یعنی آنها بخوانند و مربی محترم ، رفع اشکال کند و در مورد اشکالات قرآن آموزان توضیحات لازم را بدهد و شیوه صحیح خواندن را ارائه دهد و وقتی برروی صفحه یا آیه ای تمرین لازم انجام شد و همه یا عده ای به روانخوانی در آن قسمت رسیدند ، همان قسمت را با همراهی نوار همخوانی کنند .

 

جمع بندی
اکنون که با برخی آسیب ها در مسیر آموزش روخوانی و روانخوانی قرآن آشنا شدیم با امید به توجه به این آسیب ها و رفع آنها پیش از شروع آموزش ، به آموزش قواعد روخوانی و روانخوانی با استفاده از شیوه های عملیاتی خواهیم پرداخت .تقسیم دروس بر اساس جلسات درسی می باشد ولی هر کلاسی شرایط را خودش به مربی معرفی می کند و بر اساس سطح یادگیری قرآن آموزان ممکن است یک درس در دو جلسه یا سه جلسه ادامه یابد .