دوره آموزش غیر حضوری قرآن کریم در رشته های حفظ- تجوید – ترجمه و مفاهیم

هدف از برگزاری آموزش غیر حضوری:

پرواضح است که آموزش حضوری در هر یک از رشته های قرآنی ذکر شده قطعا کار آیی بهتر و بالاتری خواهد داشت اما از این جهت که برخی خواهران با توجه به شرایط خاصی که دارند امکان حضور در کلاسهای قرآنی را ندارند و در عین حال ظرفبت کلاس های حضوری و شرایط ثبت نامی به گونه ای است که برخی از شرکت در آن کلاس ها محروم می شوند لذا برگزاری چنین دوره هایی کمک بزرگی است به کسانی که از نعمت حضور در کلاس های قرآنی بی بهره اند.اما به طور قطع پیشبرد چنین دوره هایی تنها وابسته به توان مربی نیست بلکه تمرینات مستمر قرآن آموز و عدم فاصله در تماس های هفتگی توسط قرآن آموز شرط اصلی بازدهی مناسب چنین کلاس هایی است .

طرح درس آموزش غیرحضوری قرآن در رشته های روخوانی و روانخوانی و تجوید- حفظ – ترجمه و مفاهیم قرآن

نام رشته : روخوانی- روانخوانی – تجوید

رده سنی :9 سال به بالا

گروه:خواهران

طول دوره:3 ماه تا 6 ماه

میزان تماس :دوجلسه در هفته و هر تماس به مدت نیم ساعت

تمرینات لازم:روزانه به صورت مستمر تلاوت یک صفحه از قرآن ، طبق شیوه پیشنهادی مربی .

کتب یا جزوه :جزوه برداری از تدریس مربی

نام رشته : حفظ  کل قرآن کریم

رده سنی : 9 سال به بالا

گروه: خواهران – برادران : 9تا 12 سال

طول دوره:3 ساله ( به طور میانگین هر جزء در دو ماه  نیم ). البته تنظیم دوره قابل تغییر در 2 سال یا یک سال و یا کمتر از آن می باشد.

میزان تماس: دو جلسه در هفته و هر تماس به مدت نیم ساعت. در صورت نیاز سه جلسه در هفته .

تمرینات لازم: روزانه به صورت مستمر  دو ساعت تمرین بر اساس برنامه ریزی مربی.

کتاب یا جزوه :  جزوه تنظیم شده توسط مربی  و نوار ترتیل 30 جزء قرآن کریم .

نام رشته : ترجمه و مفاهیم قرآن کریم

رده سنی : بزرگسال ( 17 سال به بالا)

گروه: خواهران

طول دوره: 6 ماه تا یک سال

میزان تماس: دو جلسه در هفته و هر تماس به مدت نیم ساعت

تمرینات لازم: روزانه به صورت مستمر ترجمه یک آیه بر طبق روش پیشنهادی مربی.

کتاب یا جزوه: جزوه تنظیم شده توسط مربی  به همراه کتاب ترجمه و مفاهیم مسعود وکیل (9جلدی)

طول دوره های تعیین شده با توجه به توان قرآن آموز قابل تغییر خواهد بود و تعیین دو روز در هفته برای تماس ، به جهت محدودیت زمانی است و به معنی کافی بودن این مدت نسیت.مخصوصا در رشته حفظ ، میزان تماس ها اگر هر روز باشد مفیدتر است و بازدهی بالاتری خواهد داشت .

به امید توفیق حق تعالی و اخلاص در عمل.

درس ســوم

قواعد: ضمایر

در زبان عربی ضمایر به عنوان جانشین اسم استعمال می شوند یعنی در مواردی که از آوردن اسم ظاهر معذور هستیم به جای آن از ضمیر مناسب با آن اسم استفاده می شود.به طور مثال وقتی در جمله ای گفته شود :«ذهب علی الی المدرسه و ذهب الی السوق » در جمله ی دوم به جای استفاده ی مجدد از کلمه ی «علی» از ضمیری که در «ذهب» مستتر است استفاده شده است.البته آن چه در این کتاب مورد نظر ما است تفاوت ضمایر در ترجمه  است لذا پس از معرفی اجمالی ضمایر در شکل های مختلفش، نمونه های آن در آیات قرآنی و نحوه ی ترجمه ی آن را به شما قرآن آموز محترم معرفی می نماییم.

*یک دسته از ضمایر ،ضمایری هستند که به عنوان ضمایر منفصل شناخته می شوند و عبارتند از:

«هو-هما-هم-هی-هما-هن» :او – آن دو- آنها

1- هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَلِيم(29 بقره)

اوکسی است که آنچه در اين زمين است همه را براى شما آفريد، سپس به آسمان پرداخت پس آنها را به صورت هفت آسمان مرتب و منظم ساخت، و او به همه چيز داناست.

2- وَ قالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِين(29 انعام)

و گفتند نيست آن مگر زندگانى ما در دنيا و نباشيم ما بر انگيخته شدگان

نکته : در مواردی که ضمیر در مورد فرد غیر انسانی باشد به جای ترجمه به« او » می توان «آن » ترجمه کرد.

3- وَ هُما يَسْتَغِيثانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَيَقُولُ ما هذا إِلاَّ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ(17 احقاف)

و آن دو همواره از خدا يارى مى‏خواستند (و مى‏گفتند) واى بر تو، ايمان بياور، قطعا وعده خداوند حق است، اما او مى‏گفت: اين جز افسانه‏هاى پيشينيان نيست

4- وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ(4 بقره)

کسانی که به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پيش از تو (بر پيامبران) نازل گرديده، ايمان دارند و آنان به آخرت (نيز) يقين دارند

5- أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى‏ نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُن(187 بقره)

آميزش جنسى با همسرانتان در شب روزه‏دارى حلال است، آنها لباس شما هستند و شما لباس آنها

« أَنْت-انتما –انتم-انت- انتما-انتن»: تو –شما

1-وَ قُلْنا يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلا مِنْها رَغَداً حَيْثُ شِئْتُما..(35 بقره)

و گفتيم اى آدم تو با همسرت در بهشت سكونت كن، و از (نعمتهاى) آن گوارا هر چه مى‏خواهيد بخوريد

2- قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلُ لَكُما سُلْطاناً فَلا يَصِلُونَ إِلَيْكُما بِآياتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغالِبُونَ(35 قصص)

فرمود: بازوان تو را بوسيله برادرت محكم مى‏كنيم و براى شما سلطه و برترى قرار مى‏دهيم و به بركت آيات ما بر شما دست نمى‏يابند، شما و پيروانتان پيروزيد

3- وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُون(42 بقره)

و نپوشانيد حقّ را به باطل و كتمان نكنيد حقّ را و شما مى‏دانيد

«أَنَا-نحن»: من- ما

1- قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِين(81 زخرف)

بگو: اگر براى خداوند فرزندى بود، من نخستين پرستنده او بودم

2- وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُون(11 بقره)

و هنگامى كه به آنان گفته شود: «در زمين فساد نكنيد» مى‏گويند: ما فقط اصلاح كننده‏ايم

* دسته ی دیگر ضمایر متصل هستند که یا در دنباله ی فعل استفاده می شوند و یا در دنباله ی اسم و حرف .تفاوت ترجمه ای آن ها در این حالات این است که ؛اگربه دنبال فعل بیایند در ترجمه با «را» همراه می شوند یعنی به عنوان مفعول جمله ترجمه می شوند و اگر در دنباله ی اسم بیایند با یک کسره به کلمه ی قبل متصل می شوند یعنی به صورت مضاف الیه ترجمه می شوند.

« ه-هما-هم-ها-هما-هن»:او(ش)- آن ها(شان)

1- أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (5 بقره)

آنها بر هدایتی از پروردگارشان هستند و آنها همان رستگارانند.

2- ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِين(2 بقره)

آن کتابی است که شکی در آن نیست و هدایتی برای متقین است

3- مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ فِي ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُون(17 بقره)

داستان آنها داستان كسى است كه آتشى را برافروزد، پس همين كه اطراف او را روشن سازد خداوند نورشان را از بين ببرد و آنها را در ميان تاريكى‏ها كه هيچ نبينند رها سازد

4- وَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِيها مِنْ رُوحِنا وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آيَةً لِلْعالَمِينَ(91 انبیاء)

و آن را كه نگاهداشت فرجش را پس دميديم در او از روح خود و گردانيديم او و پسرش را آيتى براى عالميان

5- فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَكاءَ فِيما آتاهُما فَتَعالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُون(190 اعراف)

پس چون به آنان (فرزند) شايسته‏اى داد در آنچه به آنها بخشيده بود براى وى شريك‏هايى تراشيدند و فرابر ترا كه خداوند است از آنچه (بدو) شرك مى‏ورزند.

6- وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُن(31 نور)

و به زنهاى با ايمان بگو: چشمهاشان را (از نگاه كردن بمردهاى بيگانه) بپوشانند، و شرمگاهاشان را (از ديدن آنان و از ديدن زنها كه آن نيز حرام است) حفظ و نگهدارى نمايند

«ک-کما-کم-ک-کما-کن»: تو(ت)- شما(تان)

1- وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ(4 بقره)

و آنان كه به آنچه به سوى تو فرو فرستاده شده و به آنچه پيش از تو فرو فرستاده شده ايمان دارند و به روز واپسين يقين دارند.

2-يا صاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُما فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْرا..(41 یوسف)

گفت :ای اى دو يار زندانى من، اما يكى از شما دو نفرخواجه خود را شراب مى‏نوشاند

3-قالَ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُما..(89 یونس)

گفت:قطعا دعای شما دو نفر اجابت شد

4-فَلَمَّا رَأى‏ قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيم(28 یوسف)

وقتی پیراهن او را دید که از پشت پاره شده است .گفت :آین از نیرنگ شما زنان است .بدرستیکه نیرنگ شما بزرگ است

5-فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَر(184 بقره)

كسانى كه از شما بيمار يا مسافر باشند بايد روزهاى ديگرى را بجاى آن روزه بگيرند

«ی-نا»:من(م)- ما(مان)

1-وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِي إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوب(38 یوسف)

و از دين و آيين پدرانم ابراهيم و اسحاق و يعقوب پيروى كرده‏ام

2- قالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا(30 مریم)

گفت: من بنده خدايم، به من كتاب داده و من را پيامبر ساخته است

3-اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيم(6 حمد)

ما را به راه راست هدايت كن،

4-وَ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى‏ عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِه (23 بقره)

و اگر در آنچه ما بر بنده مان فرو فرستاده‏ايم شك داريد پس يك سوره مانند آن را بياوريد

*شکل دیگری از همین ضمایر هم هست که فقط به عنوان مفعول استعمال می شود و در ترجمه با حرف «را» می آید ولی در عین حال انحصار را هم می رساند ودر ترجمه با کلمه ی فقط یا تنها باید همراه شود .البته همه ی نمونه های آن در قران استعمال ندارد.

«ایاه –ایاهما-ایاهم-ایاها-ایاهما-ایاهن»: تنها او را – تنها آن ها را-

1-…وَ اشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُون(172 بقره)

و خدا را سپاس گزاريد اگر تنها او را مى‏پرستيد

2-…نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ إِيَّاهُم (151 انعام)

ما شما و آن ها را روزی می دهیم.

نکته :در این آیه می بینید که معنای انحصار نیامده است چون إِيَّاهُم بر فعل مقدم نشده است و تنها به صورت یک ضمیر منفصل مفعولی ترجمه می شود.

«ایاک-ایاکما-ایاکم-ایاک-ایاکما-ایاکن»: تنها تو را- تنها شما را

1-إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِين(5 حمد)

تنها تو را مى‏پرستيم و تنها از تو كمك مى‏خواهيم

2-وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كانَ خِطْأً كَبِيرا(31 اسراء)

و فرزندان خود را از ترس فقر و تنگدستى نكشيد، ماييم كه آنها و شما را روزى مى‏دهيم حقا كه كشتن آنها گناهى است بزرگ.

«ایای-ایانا»:تنها من را- تنها ما را

1-…َ ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُون(63 قصص)

آنان تنها ما را نمى‏پرستيدند

2-…ْ وَ إِيَّايَ فَارْهَبُون(40 بقره)

و تنها از من بترسيد

ضمیر شأن و ترجمه ی آن

ضمیر شأن ضمیری است که وقتی می خواهند یک امر مهم را بیان کنند و یا عظمت یک امری را برسانند از این ضمیر در آغاز مطلب استفاده می کنند و همواره به شکل ضمیر مفرد غایب «هو»  و «هی» و در حالت متصل آن به شکل «ه » و «ها» می آید.شکل متصل آن فقط بعد از «إن»و«أن» و «افعال قلوب » استعمال می شود.و در حالت منفصل آن هم حتما باید جمله ای که به دنبال آن می آید اسمیه باشد.به نمونه هایی از این ضمیر و ترجمه ی آن توجه نمایید:

1-قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد(1 اخلاص)

بگو مطب این است که :الله یگانه و واحد است.

2- إِنَّهُ كانَ تَوَّابا(3 نصر)

بدرستیکه مطلب این است که :او بسیار توبه پذیر است.

نکته :در ترجمه ی ضمیر شأن اگر چنان چه در برخی ترجمه ها دیده می شود؛ضمیر فقط به صورت او یا آن ترجمه شود ترجمه ی دقیقی نخواهد بودمثل این که در ترجمه ی آیه ی اول سوره ی توحید گفته شود:(بگو، او خدای یکتا است) یا در ترجمه ی آیه سوم سوره ی نصر گفته شود:( بدرستیکه او بسیار توبه پذیراست)

ضمیر فصل و ترجمه ی آن

ضمیر فصل ضمیری است که بین دو اسم معرفه قرار می گیرد و ممکن است مفرد یا مثنی و جمه و یا مذکر و یا مونث باشد و حضور آن در مواردی برای تأکید است وبا لفظ «همان » در فارسی این معنا را می توان متعین کرد.

1-إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاَّ اللَّهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيم(62 آل عمران)

بدرستیکه اين همان سرگذشتهاى راست است و معبودى جز خداى يگانه نيست و خداست كه مقتدر و حكيم است

2- أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون(5 بقره)

آنهايند كه از هدايتى از جانب پروردگارشان برخوردارندو آنها همان رستگارانند

3- أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لكِنْ لا يَشْعُرُون(12 بقره)

بدانيد آنها همان مفسدانند و برنامه‏اى جز فساد ندارند ولى خودشان هم نمى‏فهمند

4- إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيم(32 بقره)

بدرستیكه تو خود داناى فرزانه‏اى.

5- لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَم(72 مائده)

به يقين كافر شدند كسانى كه گفتند: خداوند همان مسيح فرزند مريم است

6- وَ اللَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيم(76 مائده)

و خدا همان شنوای داناست.

7- قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى‏ وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِين(71 انعام)

بگو: بيشك هدايت همان هدايت خداست، و به ما امر شده است كه به پروردگار عالمهاى آفريدگان تسليم شويم

تمرین : اکنون شما می توانید با ترجمه ی جملات قرآنی زیر ترجمه ی این کلمات را تمرین کنید.(کلمات هر آیه را از هم تفکیک نمایید و با توجه به معنایی که در جدول کلمات جدید به شما ارائه شده است ترجمه ی کاملی را از این آیات بنویسید.)

85 بقره:« وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْراجُهُم »

120 بقره:« قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى »

37 بقره:« إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيم »

40 توبه:« إِذْ هُما فِي الْغار »

7 آل عمران:« هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات »

145 بقره:« وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُم »

8 آل عمران:« إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّاب »

50 بقره:« وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُون »

155 اعراف:« قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِيَّاي »

تمرین هفتگی:روزانه در یک صفحه از قرآن کلماتی را که آموزش دیده اید بیابید و سعی کنید همان جمله ای که کلمه ی مورد نظر در آن بوده است را ترجمه کنید .

درس دوم

قـــواعد:اسماء اشاره

ترجمه ی اسماء اشاره ترجمه ی مشکلی نیست ولی به حسب اینکه این دسته از اسم ها هم در قرآن بسیار آمده است به معنای آن در حالات مختلف اشاره می شود تا کمکی باشد برای اینکه ترجمه ی دقیق تری از جملات قرآنی ارائه شود.

گروهی از اسم های اشاره ،اشاره به نزدیک را می رسانند که در مذکر و مونث و مفرد و مثنی و جمع به اشکال زیر به کار می روند:

هذا- هذان(هذین)-هولاء(اولاء)-هذه- هاتان(هاتین)- هولاء(اولاء- اولئک- اولئکما- اولئکم)

معنای این واژه ها، همگی به صورت «این» «این دو» «اینها» می باشد و البته وقتی مشار الیه آنها مثنی و جمع است و در کلام ذکر می شود به هنگام ترجمه خود اسم اشاره به صورت مفرد ترجمه می شود.

*« هذا» 225مرتبه در قرآن آمده است و در همه ی موارد معنای «این» می دهد.

1-فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّه(79 بقره)

پس واى بر آنان كه كتاب را به دست خود مى‏نويسند، آنگاه مى‏گويند اين از جانب خداست

2- وَ نَزَعْنا ما فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ وَ نُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُون(43 اعراف)

و ما آنچه در سينه‏هاى آنها از كينه و عداوت است همه را بر مى‏كنيم، از زير (پاى) آنها نهرها روان است، و گويند: ستايش و سپاس از آن خدايى است كه ما را به اين (جايگاه پسنديده) راهنمايى كرد….

نکته : در این آیه مشار الیه حذف شده است و البته لازم است ما در ترجمه آن را بیاوریم.

*« هذانِ» 2 مرتبه در قرآن آمده است

1-قالُوا إِنْ هذانِ لَساحِرانِ يُرِيدانِ أَنْ يُخْرِجاكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِما وَ يَذْهَبا بِطَرِيقَتِكُمُ الْمُثْلى(63 طه)

‏ گفتند: اين دو مسلما ساحرند، مى‏خواهند شما را با سحرشان از سرزمين‏تان بيرون كنند، و آئين عالى شما را از بين ببرند

*«هذین» در قران نیامده است.

*« هؤُلاءِ» 48 مرتبه در قرآن آمده است.

1- وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ فَقالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِين(32 بقره)

سپس علم اسماء (علم اسرار آفرينش و نامگذارى موجودات) را همگى به آدم آموخت بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود اگر راست مى‏گوئيد اسامى اينها را برشماريد.

2- أَيْنَما تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً(78 نساء)

هر كجا باشيد مرگ شما را مى‏گيرد اگر چه در برجهاى محكم باشيد، و اگر به آنها (منافقان) حسنة (و پيروزى) برسد مى‏گويند از ناحيه خدا است و اگر سيئة (و شكستى) برسد مى‏گويند از ناحيه تو است بگو همه اينها از ناحيه خدا است پس چرا اين جمعيت حاضر نيستند حقايق را درك كنند

نکته :ملاحظه می کنید که چون مشارالیه در این جا به صورت جمع ذکر شده است نیازی نیست که خود اسم اشاره را به صورت جمع ترجمه کنیم بلکه «این» ترجمه می شود.

3- ها أَنْتُمْ أُولاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَ لا يُحِبُّونَكُمْ وَ تُؤْمِنُونَ بِالْكِتابِ كُلِّه…(119 آل عمران)

شما آنها را دوست مى‏داريد، اما آنها شما را دوست ندارند…

4- قالَ هُمْ أُولاءِ عَلى‏ أَثَرِي وَ عَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضى(84 طه)

گفت: آنان همانهايى هستند كه در پى منند و به سوى تو شتافتم، پروردگارا، تا خشنود شوى.

*« هذِهِ» 47 مرتبه در قرآن آمده است.

1-وَ قُلْنا يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلا مِنْها رَغَداً حَيْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظَّالِمِين(36 بقره)

و گفتيم اى آدم تو با همسرت در بهشت سكونت كن، و از (نعمتهاى) آن گوارا هر چه مى‏خواهيد بخوريد (اما) نزديك اين درخت نشويد كه از ستمگران خواهيد شد.

*«هاتان» در قرآن نیامده است.

*«هاتَيْنِ» یک مرتبه در قرآن آمده است.

1- قالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هاتَيْنِ عَلى‏ أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِكَ وَ ما أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِين(27 قصص)

(شعيب) گفت: من مى‏خواهم يكى از اين دو دختر خود را به همسرى تو درآورم در برابر اين (مهر) كه هشت سال (براى اداره امور خانه يا چرانيدن دام‏ها) اجير من باشى، و اگر ده سال را تمام كردى اختيار با توست و من نمى‏خواهم كه بر تو سخت گيرم به خواست خداوند مرا از صالحان خواهى يافت.

*« أُولئِكَ » 158 مرتبه در قرآن آمده است.

1- أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون(5 بقره)

آنان را خداوند هدايت كرده، و آنها رستگارانند

*«اولئکما» در قرآن نیامده است.

*« أُولئِكُمْ » 2 مرتبه در قرآن آمده است.

أَ كُفَّارُكُمْ خَيْرٌ مِنْ أُولئِكُمْ أَمْ لَكُمْ بَراءَةٌ فِي الزُّبُر(43 قمر)

آيا كافران شما بهتر و برتر از آنهايند؟ يا براى شما امان‏نامه‏اى در كتاب‏ها (ى آسمانى) ثابت است

نکته: لازم به ذکر است که سه کلمه ی « أُولئِكَ-اولئکما- أُولئِكُمْ» همان « أُولاءِ» هستند و فقط کاف خطاب در انتهای آن ها آمده است بنابراین در معنای آن ها تفاوتی دیده نمی شود.

«ذالک-ذالکما-ذالکم-ذلکن-تلک-تلکما-تلکم»

این گروه از اسم های اشاره ،اشاره به دور هستند و معنای «آن» «آن ها» دارند و تفاوت شکل های مختلف آن مربوط به مذکر و مونث و مفرد و مثنی و جمع می باشد و گرنه ترجمه ی آن ها به همین دو صورت می باشد.

*«ذلک»430 مرتبه

1-ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِين(2 بقره)

آن كتاب با عظمتى است كه شك در آن راه ندارد و مايه هدايت پرهيزكاران است

2-فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها كَذلِكَ يُحْيِ اللَّهُ الْمَوْتى‏ وَ يُرِيكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون(73بقره)

سپس گفتيم: قسمتى از گاو را به مقتول بزنيد! (تا زنده شود، و قاتل را معرفى كند.) خداوند اين گونه مردگان را زنده مى‏كند و آيات خود را به شما نشان مى‏دهد شايد انديشه كنيد

نکته:در كَذلِكَ هم ذلک اسم اشاره است ولی وقتی با کاف که حرف جر است در کنار هم قرار می گیرند به صورت( آن گونه ،این گونه ،این چنین) ترجمه می شود

*«ذلکما» 1 مرتبه

1- قالَ لا يَأْتِيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُكُما بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُما ذلِكُما مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُون(37 یوسف)

يوسف گفت: طعام و خوردنى كه روزى شما شده براى شما نميآيد مگر آنكه پيش از آمدن شما را بتعبير آن خواب آگاه خواهم نمود .آن خبر دادن و آگاه ساختنم از چيزى است كه پروردگارم بمن آموخته (زيرا) من ترك نموده و واگذاشته‏ام كيش گروهى را كه بخدا ايمان نميآورند و بروز رستاخيز كافر بوده و نميگروند

*«ذلکم»47 مرتبه

1- إِنَّما ذلِكُمُ الشَّيْطانُ يُخَوِّفُ أَوْلِياءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِين(175 آل عمران)

جز اين نيست كه آن شيطان است كه دوستان خود را مى‏ترساند، پس از آنها مترسيد و از من بترسيد اگر مؤمنيد

نکته:همان گونه که ملاحظه می کنید در نمونه ی «ذلکما و ذلکم » نیز ترجمه به صورت مفرد است چون مشار الیه آن به دنبالش آمده است

2- وَ إِذْ نَجَّيْناكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذابِ يُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِساءَكُمْ وَ فِي ذلِكُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيم(49 بقره)

و آن زمان كه شما را از چنگال فرعونيان رهايى بخشيديم كه همواره شما را به بدترين صورت آزار مى‏دادند: پسران شما را سر مى‏بريدند و زنان شما را زنده نگه مى‏داشتند. و در آن ها، آزمايش بزرگى از طرف پروردگارتان براى شما بود

*« ذلِكُنَّ » 1مرتبه

1- قالَتْ فَذلِكُنَّ الَّذِي لُمْتُنَّنِي فِيهِ وَ لَقَدْ راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَ لَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ ما آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَ لَيَكُوناً مِنَ الصَّاغِرِين(32 یوسف)

زن گفت: اين همان كس است كه مرا درباره وى (غيابا) سرزنش كرديد و البته من از وى درخواست كامجويى كردم و او خوددارى نمود، و باز هم اگر آنچه را فرمانش مى‏دهم نكند زندانى خواهد شد و مسلّما از خوارشدگان خواهد گشت

*«تلک»41 مرتبه

1- وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاَّ مَنْ كانَ هُوداً أَوْ نَصارى‏ تِلْكَ أَمانِيُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِين(111 بقره)

آنها گفتند هيچكس جز يهود يا نصارى هرگز داخل بهشت نخواهد شد، آن آرزوى آنها است، بگو اگر راست مى‏گوئيد دليل خود را (بر اين موضوع) بياوريد.

*« تِلْكُمَا » 1مرتبه

1-… وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَكُما عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَكُما إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُما عَدُوٌّ مُبِينٌ (22 اعراف)

و پروردگارشان آنها را ندا داد كه آيا شما را از آن درخت نهى نكردم و نگفتم شيطان براى شما دشمن آشكارى است.

*« تِلْكُم » 1مرتبه

1-.. لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ وَ نُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُون(43 اعراف)

هر آينه فرستادگان پروردگارمان براستى و درستى آمدند. و ايشان را آواز دهند كه آن را به پاداش آنچه مى‏كرديد به شما ميراث داده‏اند

تمرین : اکنون شما می توانید با ترجمه ی جملات قرآنی زیر ترجمه ی این کلمات را تمرین کنید.(کلمات هر آیه را از هم تفکیک نمایید و با توجه به معنایی که در جدول کلمات جدید به شما ارائه شده است ترجمه ی کاملی را از این آیات بنویسید.)

25 بقره:« قالُوا هذَا الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْل »

19 حج:« هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِم »

58 بقره:« وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْيَة »

52 بقره:« ثُمَّ عَفَوْنا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ »

102 انعام:« ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُم »

134 بقره:« تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ »

5 نمل:« أُوْلئِكَ الَّذِينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذاب »

91 نساء:« وَ أُولئِكُمْ جَعَلْنا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطاناً مُبِينا »

20 اسراء:« كُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّك »

تمرین هفتگی:روزانه در یک صفحه از قزآن کلماتی را که آموزش دیده اید بیابید و سعی کنید همان جمله ای که کلمه ی مورد نظر در آن بوده است را ترجمه کنید .

دوره آموزش غیر حضوری قرآن کریم در رشته های حفظ- تجوید – ترجمه و مفاهیم

هدف از برگزاری آموزش غیر حضوری:

پرواضح است که آموزش حضوری در هر یک از رشته های قرآنی ذکر شده قطعا کار آیی بهتر و بالاتری خواهد داشت اما از این جهت که برخی خواهران با توجه به شرایط خاصی که دارند امکان حضور در کلاسهای قرآنی را ندارند و در عین حال ظرفبت کلاس های حضوری و شرایط ثبت نامی به گونه ای است که برخی از شرکت در آن کلاس ها محروم می شوند لذا برگزاری چنین دوره هایی کمک بزرگی است به کسانی که از نعمت حضور در کلاس های قرآنی بی بهره اند.اما به طور قطع پیشبرد چنین دوره هایی تنها وابسته به توان مربی نیست بلکه تمرینات مستمر قرآن آموز و عدم فاصله در تماس های هفتگی توسط قرآن آموز شرط اصلی بازدهی مناسب چنین کلاس هایی است .

طرح درس آموزش غیرحضوری قرآن در رشته های روخوانی و روانخوانی و تجوید- حفظ – ترجمه و مفاهیم قرآن

نام رشته : روخوانی- روانخوانی – تجوید

رده سنی :9 سال به بالا

گروه:خواهران

طول دوره:3 ماه تا 6 ماه

میزان تماس :دوجلسه در هفته و هر تماس به مدت نیم ساعت

تمرینات لازم:روزانه به صورت مستمر تلاوت یک صفحه از قرآن ، طبق شیوه پیشنهادی مربی .

کتب یا جزوه :جزوه برداری از تدریس مربی

نام رشته : حفظ  کل قرآن کریم

رده سنی : 9 سال به بالا

گروه: خواهران – برادران : 9تا 12 سال

طول دوره:3 ساله ( به طور میانگین هر جزء در دو ماه  نیم ). البته تنظیم دوره قابل تغییر در 2 سال یا یک سال و یا کمتر از آن می باشد.

میزان تماس: دو جلسه در هفته و هر تماس به مدت نیم ساعت. در صورت نیاز سه جلسه در هفته .

تمرینات لازم: روزانه به صورت مستمر  دو ساعت تمرین بر اساس برنامه ریزی مربی.

کتاب یا جزوه :  جزوه تنظیم شده توسط مربی  و نوار ترتیل 30 جزء قرآن کریم .

نام رشته : ترجمه و مفاهیم قرآن کریم

رده سنی : بزرگسال ( 17 سال به بالا)

گروه: خواهران

طول دوره: 6 ماه تا یک سال

میزان تماس: دو جلسه در هفته و هر تماس به مدت نیم ساعت

تمرینات لازم: روزانه به صورت مستمر ترجمه یک آیه بر طبق روش پیشنهادی مربی.

کتاب یا جزوه: جزوه تنظیم شده توسط مربی  به همراه کتاب ترجمه و مفاهیم مسعود وکیل (9جلدی)

طول دوره های تعیین شده با توجه به توان قرآن آموز قابل تغییر خواهد بود و تعیین دو روز در هفته برای تماس ، به جهت محدودیت زمانی است و به معنی کافی بودن این مدت نسیت.مخصوصا در رشته حفظ ، میزان تماس ها اگر هر روز باشد مفیدتر است و بازدهی بالاتری خواهد داشت .

به امید توفیق حق تعالی و اخلاص در عمل.

                                            بسمه تعالی

مقدمه

ترجمه ی قرآن مانند سایر متون نیازمند تخصص و دقت فوق العاده ای است زیرا در آن سخن از دستورات الهی است. لذا کمترین بی توجهی ،انحراف افکار از گفتار خداوند را به دنبال خواهد داشت .جاحظ بصری با بیان دشواری ترجمه ی قرآن می نویسد[1]

«…..اگر موضوع ،ترجمه ی کتابهای دینی باشد که در آنها سخن از خدای عز و جل است و اینکه چه سخنانی در حق او روا و چه سخنانی نارواست…مترجم باید بداند مَثَل چیست ،بدیع چیست، اشاره و کنایه کدام است و تفاوت میان ایجاز و اطناب چیست»

ترجمه قران در خلال سالیان متمادی یکی از جنجالی ترین بحث ها محسوب می شد؛زیرا بسیاری عقیده داشتند الفاظ قرآن والاتر از آن است که قابل ترجمه باشد .مضافا اینکه ترتیب آیات ،موسیقی الفاظ، کنایه ها، استعاره ها و هزاران نکته ی دیگر مانع از آن است که بتوان آیات را معادل سازی کرد.گرچه این سخنان تا حدودی منطقی به نظر می رسد اما نباید فراموش کرد که زبان بسیاری از مسلمانان عربی نیست،از این رو چاره ای جز روی آوردن به ترجمه نیست .از سویی دیگر گذر از این مسیر دشوار نیاز به دقت و تیزبینی فوق العاده دارد؛ما نیز برآنیم تا افراد بسیاری را با نکات ترجمه ای در قرآن آشنا کنیم تا خود بتوانند با مطالعه ی آیات قرآن به ترجمه ی صحیحی از آیات دست یابند .که البته درک یک ترجمه ی ساده از کلام وحی ،مقدمه و زمینه ای است برای درک مفاهیم عالی آن. در این مسیر نیاز به یک دسته بندی در قواعد ادبیات عرب و در عین حال در مجموعه آیات قرآن داریم که در این مجال به این مهم پرداخته خواهد شد. از جمله مواردی که در این مجلدات مورد نظر قرار می گیرد تا مورد آموزش قرار گیرد و همزمان، با آیات قرآنی نیز مورد تطبیق قرار گیرد عبارتند از: اسم موصول –اسم اشاره – ضمایر(شامل ضمیر شأن و ضمیر فصل) – اسماء خمسه - ادات حصر و استثناء – حروف جر-حروف نفی –ادات استفهام- ادات شرط - ظروف – مشتقات؛ شامل اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، صیغه ی مبالغه، اسم تفضیل، اسم مکان و زمان ، مصدر میمی- اسم های جامد شامل مصادر و اسماء ذات- و بیان جمع آنها و جمع مکسر- افعال در زمان های مختلف حال و آینده و گذشته ؛شامل مضارع و ماضی و فعل امر- صورت معلوم و مجهول افعال- نشانه ای یافتن فاعل و مفعول و حال و تمیزو منادی در جمله و نحوه ی ترجمه ی آنها –شناخت مضاف و مضاف الیه و نحوه ی ترجمه ی آن ها و نیز موصوف و صفت و ترجمه ی آن و… که در دروس متعدد به آن پرداخته می شود و در هر درس شیوه ی تدریس و تمرینات لازم ذکر خواهد شد.

آنچه هدف و دورنمای این فعالیت می باشد این است که قرآن آموز محترم در مرحله ی اول با ترجمه ی ساده و تحت اللفظی و قاعده مند قرآن آشنا شود و به هر ترجمه ای اعتماد نکند بلکه نگاهی انتقادی داشته باشد و خود با درک و اطلاعات درستی که در این مسیر کسب می کند از میان ترجمه های متعددی که برای قرآن نوشته شده ترجمه ی درست تر و دقیق تر را تشخیص دهد و از آن استفاده کند.در ادامه ی این مسیر با مفاهیم قرآن نیز آشنا شود و در نهایت با خواندن یک عبارت قرآنی بدون اینکه نیاز به رجوع به ترجمه داشته باشد همزمان با تلاوت یک آیه، ترجمه ی آن نیز در ذهن او تداعی شود و در عین حال با اطلاعاتی که از قواعد عربی پیدا میکند و نیز با گسترش دامنه ی لغات عربی خود بتواند همین مسیر را در آموزش دیگران در پیش گیرد و افراد دیگری را با ترجمه و مفاهیم قرآن آشنا سازد .

منابع مورد استفاده در این تألیف عبارتند از:

الإتقان

فنون ترجمه از اساتید مختلف

فروق اللغویه

کتب مفردات قرآنی

فقه اللغه

نرم افزار قرآنی جامع التفاسیر

طرح درس

ترم اول

هدف پیش رو از دروس این ترم فقط آشنایی قرآن آموز با طیفی از اسم های خاص است که وقتی در کنار هم قرار می گیرند حجم بالایی از کلمات موجود در قرآن را تشکیل می دهند و از طرفی به جهت جایگاهی که در جمله دارند تکرار ترجمه ی آن در آیات مختلف آن را در ذهن ملکه می کند و کمک زیادی به ترجمه و درک مفهوم آیات می نماید.در این دوره استاد محترم در عین حال که تاکید اصلی اش در ترجمه مطالب ندریس شده می باشد اما آیاتی که به عنوان تمرین با قرآن آموزان کار می کند به طور کامل ترجمه می نماید تا قرآن آموز شیوه ترجمه را به طور تجربی کسب کند.

ترم دوم

در این ترم با مشتقات که مجموعه ی دیگری از اسم ها هستند آشنا می شویم و البته مقصود اصلی از طرح این دروس این است که پس از آشنایی با ساختار مشتقات معنای مناسب با آن ساختار را معرفی نماییم تا قرآن آموز با شناختن ساختار مشتقات به هر کلمه ی مشابهی که رسید بتواند با شناخت ریشه ی آن کلمه ،ترجمه ی درستی را از آن کلمه ارائه بدهد.

ترم سوم

در این مرحله پس از این که قرآن آموز محترم با معانی برخی کلمات رایج و غیر رایج قرآنی آشنا شده است که البته اکثر آن ها اسم بوده اند اکنون برآنیم تا انواع فعل در زمان های مختلف و نوع ساختار آن ها رامعرفی نماییم تا قرآن آموز هر ریشه ی فعلی را بتواند از روی ساختاری که می شناسد تشخیص دهد و به ترجمه ی درستی از یک فعل دست یابد

ترم چهارم

قواعد مربوط به فاعل و مفعول و نواسخ و… آموزش داده می شود  انتظار می رود با شناخت جمله فعلیه و اسمیه و اجزای اصلی هر یک از آن ها ترجمه های منسجم تر و مناسب تری از عبارات ارائه بدهید بنابراین که شما می توانید یک جمله ی مستقل را از جملات دیگر جدا کنید و معنای کامل یک عبارت را بیابید.شما با شناختن اجزاءاصلی یک جمله و تشخیص آن می توانید جمله ای را به طور کامل ترجمه کنید و به این ترتیب مجموع جملات یک آیه را در کنار هم قرار داده و یک آیه را ترجمه می کنید

ترم پنجم

استفاده از همه ی قواعدی که آموزش داده شده است جهت مفهوم یابی از عبارات قرآن و نیز آیاتی که دارای نکات بلاغی مثل کنایه ،تشبیه ،استعاره و .. هستند

گام  اول

درس اول : موصولات

یکی از کلماتی که به تعداد بسیار و به اشکال مختلف در قرآن آمده است اسم های موصول می باشد که معنای بسیار ساده ای دارد و معمولا در ایجاد ارتباط بین دو جمله به کار می رود.ما در این مبحث قصد نداریم با توضیحاتی که معمولا در کتب آموزش صرف و نحو عربی می آید ذهن قرآن آموز محترم را درگیر قواعد عربی کنیم لذا در حدی که برای ترجمه نیاز است در خصوص این دسته از کلمات توضیح داده خواهد شد.

یک دسته از موصولات ،موصولات خاص هستند که در مذکر و مونت و مفرد و مثنی و جمع در اشکال مختلف به کار می رود :

الَّذِي - الَّذانِ (الَّذَيْن)- الَّذِينَ - الَّتِي – التان(التین) - اللَّاتِي(اللاَّئِي).

این کلمات به معنی «کسی که»  و «کسانی که» ویا «چیزی که» و «چیزهایی که» می باشد و البته در مواردی هم فقط معنای «که» می دهد.این شکلهای شش گانه فقط در کاربرد مذکر و مونث و مفرد و مثنی و جمع متفاوت می شود وگرنه از حیث معنا تمام شکلهای آن همان معنا یی را که ذکر شد دارد.

* الذی 304 مرتبه در قرآن آمده است :به نمونه های زیر به همراه ترجمه ی آن  توجه کنید:

1-الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُون(22 بقره)

آن كس كه زمين را بستر شما قرار داد و آسمان (جو زمين) را همچون سقفى بر بالاى سر شما و از آسمان آبى فرو فرستاد، و بوسيله آن ميوه‏ها را پرورش داد، تا روزى شما باشد، بنا بر اين براى خدا شريكهايى قرار ندهيد در حالى كه مى‏دانيد (هيچ يك از اين شركاء و بتان نه شما را آفريده‏اند و نه شما را روزى مى‏دهند)..

2- يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (21 بقره)

اى مردم، پروردگارتان را كه شما و كسانى را كه پيش از شما بودند آفريده پرستش كنيد، شايد پروا پيشه كنيد

*الَّذانِ تنها یک مرتبه در قرآن آمده است:

1- وَ الَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ فَآذُوهُما فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ كانَ تَوَّاباً رَحِيما(16 نساء)

و آن دو كس كه اقدام به ارتكاب آن عمل (زشت) مى‏كنند آنها را آزار دهيد (و حد بر آنها جارى نمائيد) و اگر (براستى) توبه كنند و اصلاح نمايند (به جبران گذشته پردازند) از آنها درگذريد زيرا خداوند توبه- پذير و مهربان است

*الَّذَيْن یک مرتبه

1- وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَيْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِيَكُونا مِنَ الْأَسْفَلِين(29 فصلت)

كافران گفتند: پروردگارا!آن کسانی را كه از جن و انس ما را گمراه كردند به ما نشان ده تا زير پاى خود بگذاريم (و لگدمالشان كنيم) تا از پست‏ترين مردم باشند!.

*کلمه الَّذِينَ 1080 مرتبه در قرآن آمده است:

1- صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّين(7 فاتحه)

راه كسانى كه به آنها نعمت دادى (همانند انبيا و پيروان راستين آنها) آنان كه نه مورد خشم (تو) قرار گرفته‏اند و نه گمراهند.

2- الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ(3 بقره)

كسانى كه به غيب ايمان مى‏آورند و نماز را بر پا مى‏دارند و از چيزهايى كه به آنها روزى داده‏ايم، انفاق مى‏كنند

3- أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى‏ فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما كانُوا مُهْتَدِين(16 بقره)

آنها كسانى هستند كه گمراهى را به بهاى هدايت خريدند، پس نه تجارتشان سود داد و نه از ره‏يافتگان بودند

بقیه ی کلمات از این گروه به تعداد کمتری در قرآن به کار رفته است ؛

*الَّتِي 68 مرتبه

1- فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرِين(24 بقره)

اگر اين كار نكرديد- و هرگز نخواهيد كرد- از آتشى بترسيد كه هيزم آن بدنهاى مردم (گنهكار) و سنگهاى است كه براى كافران مهيا شده است

2- وَ راوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَيْتَ لَكَ قالَ مَعاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ(23 یوسف)

از او به رفق و فريب درخواست كامجويى كرد آنكس كه او در خانه‏اش بود از براى خودش، و درها را بر بست و گفت: براى تو مهيا شد كه من ترا هستم

3- وَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِيها مِنْ رُوحِنا وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آيَةً لِلْعالَمِين(53 انبیاء)

و به ياد آور آنكسى را كه دامان خود را از آلودگى به بى‏عفتى پاك نگه داشت، و ما از روح خود در او دميديم، و او و فرزندش (مسيح) را نشانه بزرگى براى جهانيان قرار داديم

* التان(التین) این دو موصول در قرآن کریم استعمال نشده است.

*اللَّاتِي 10 مرتبه در قرآن آمده است:

1- وَ اللاَّتِي يَأْتِينَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلا(15 نساء)

و كسانى از زنان شما كه مرتكب زنا مى‏شوند چهار نفر از مسلمانان را به عنوان شاهد بر آنها بطلبيد اگر گواهى دادند آنان (زنان) را در خانه‏هاى (خود) نگاه داريد تا مرگشان فرا رسد يا اينكه خداوند راهى براى آنها قرار دهد

2- وَ قالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ فَلَمَّا جاءَهُ الرَّسُولُ قالَ ارْجِعْ إِلى‏ رَبِّكَ فَسْئَلْهُ ما بالُ النِّسْوَةِ اللاَّتِي قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ إِنَّ رَبِّي بِكَيْدِهِنَّ عَلِيم(50 یوسف)

ملك گفت او را نزد من آوريد، ولى هنگامى كه فرستاده او نزد وى (يوسف) آمد گفت به سوى صاحبت باز گرد و از او بپرس ماجراى زنانى كه دستهاى خود را بريدند چه بوده؟ كه خداى من به نيرنگ آنها آگاه است

*اللاَّئِي 4 مرتبه در قرآن آمده است:

1- الَّذِينَ يُظاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلاَّ اللاَّئِي وَلَدْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُور(2 مجادله)

كسانى از شما كه زنان خود را ظهار مى‏كنند، آن زنان، مادران آنان نيستند، مادرانشان جز كسانى كه آنان را زاده‏اند نمى‏باشند و اينان بى‏گمان سخنى ناپسند و نادرست مى‏گويند و بارى، خداوند به يقين در گذرنده‏اى آمرزنده است

2- ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَ ما جَعَلَ أَزْواجَكُمُ اللاَّئِي تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِكُمْ وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ ذلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْواهِكُمْ وَ اللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِي السَّبِيل(4 احزاب)

خداوند براى هيچكس دو قلب در درون وجودش نيافريده، و هرگز همسرانتان را كه مورد” ظهار” قرار مى‏دهيد مادران شما قرار نداده، و (نيز) فرزندخوانده‏هاى شما را فرزند حقيقى قرار نداده است، اين سخنى است كه شما تنها به زبان خود مى‏گوئيد (سخنى باطل و بى ماخذ) اما خداوند حق مى‏گويد، و به راه راست هدايت مى‏كند

نکته : چنانچه ملاحظه می شود موصولات در تمامی آیات قرآن به همین دو شکل از معنی که ذکر شد به کار رفته اند و تنها در مورد مونث آن می توانیم در ترجمه بگوییم «زنانی که» و یا در تر جمه ی مورد مثنای آن می توانیم بگوییم «آن دو نفر که..»…

«مَن»- «ما»

این دو واژه را موصول مشترک می گویند یعنی برای تمام صیغه های مفرد و مثنی و جمع و نیز مذکر و مونث، همین یک شکل به کار می رود.

این دو کلمه نیز همان معنای «کسی که»  و «کسانی که» - «چیزی که-آن چه»  را دارد و معنای «که» ندارد البته این دو واژه با اسم استفهام اشتراک دارند یعنی در مواردی هست که این دو کلمه به معنی «چه کسی» و «چه چیزی» می آید.در مورد کلمه ی «ما» نیز می توان گفت که با حرف نفی اشتراک دارد یعنی گاهی به معنی «نیست و ن» می باشد.البته نکات لازم در خصوص سایر معانی این دو واژه در محل خود مورد بحث و دقت قرار خواهد گرفت.

*«مَن» این کلمه 971 مرتبه در قرآن آمده است و البته همه ی آنها موصول نیستند یعنی در برخی موارد این کلمه معنای استقهام دارد. به نمونه هایی از معنای موصولی آن توجه فرمایید:

1- ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدى(30 نجم)

اين آخرين مرحله از دانش آنهاست. همانا پروردگار تو داناتر است به كسى كه از راه او گم گشته و داناتر است به كسى كه هدايت يافته است

2- وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ خاشِعِينَ لِلَّهِ لا يَشْتَرُونَ بِآياتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِيلاً أُولئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ(199 آل عمران)

بعضى از اهل كتاب كسانى هستند، كه به خداوند و آنچه بر شما نازل شده، و آنچه بر خود آنان نازل گرديده، ايمان دارند، در برابر (فرمان) خدا خاضعند، و آيات خدا را به بهاى ناچيزى نمى‏فروشند، پاداش آنها نزد پروردگارشان است، خداوند سريع الحساب مى‏باشد

چنانچه ملاحظه می کنید این کلمه در آیه ای به معنی کسی که و در ایه ای به معنی کسانی که ترجمه شده است و این به این جهت است که موصول مشترک در حالات مختلف مفرد و مثنی و جمع و مذکر و مونث ،یک شکل بیشتر ندارد و به حسب نیاز جمله هر یک از دو ترجمه ی بالا استفاده می شود.

نمونه ای از شکل استفهامی این واژه را در آیه زیز ببینید:

*قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ مَنْ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ مَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُون(31 یونس)

بگو چه كسى شما را از آسمان و زمين روزى مى‏دهد و يا چه كسى مالك (و خالق) گوش و چشم‏هاست و چه كسى زنده را از مرده و مرده را از زنده خارج مى‏سازد و چه كسى امور (جهان) را تدبير مى‏كند؟

بنابراین اگر مَنْ در معنای استفهام باشد چه کسی و یا کیست ترجمه می شود

نکته: أَمَّنْ ترکیبی است از أم و مَنْ

*«ما» این کلمه 3303 مرتبه در قرآن آمده است و البته همه ی این موارد از نوع موصول نیست بلکه برخی استفهام و برخی مصدری و برخی مای نفی می باشد. به نمونه هایی از معنای موصولی ان توجه نمایید:

1-الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُون(3 بقره)

همان كسانى كه «غيب» را باور و نماز را برپا مى‏دارند و از آنچه به آنان روزى داده‏ايم مى‏بخشند

2-وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ(4 بقره)

آنها به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پيش از تو (بر پيامبران پيشين نازل گرديده) ايمان مى‏آورند، و به رستاخيز يقين دارند

به نمونه هایی از مای مصدری و استفهام و نفی توجه کنید:

*فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ(10 بقره)

در دل‏هاى آنها بيماريى (از كفر و شك و نفاق) است، خدا هم بر بيماريشان بيفزود و بيفزايد و آنها را در مقابل آنكه دروغ مى‏گفتند(دروغ گفتنشان) عذابى دردناك است

در این آیه «ما » مصدری است و «آن چه » معنی نمی شود.

*وَ إِنِّي مُرْسِلَةٌ إِلَيْهِمْ بِهَدِيَّةٍ فَناظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُون(35 نمل)

و من به سوى ايشان پيشكشى فرستم پس مى‏نگرم كه فرستادگان با چه چيز باز مى‏گردند

در این آیه «ما» استفهامی است و «آن چه » ترجمه نمی شود.

نکته:« مَ» در این جا همان «ما» است و الف آن به جهت اینکه حرف جر بر سرش آمده حذف شده است

* أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى‏ فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما كانُوا مُهْتَدِين(16بقره)

آنها كسانى هستند كه هدايت را با گمراهى معاوضه كرده‏اند و (اين) تجارت براى آنها سودى نداده، و هدايت نيافته‏اند

چنانچه ملاحظه می کنید «ما» در این آیه «مای نفی» است و فعل بعد از خود را به شکل منفی در می آورد.

تمرین: اکنون شما می توانید با ترجمه ی جملات قرآنی زیر ترجمه ی این کلمات را تمرین کنید.(کلمات هر آیه را از هم تفکیک نمایید و با توجه به معنایی که در جدول کلمات جدید به شما ارائه شده است ترجمه ی کاملی را از این آیات بنویسید.)

258 بقره:« أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْراهِيمَ فِي رَبِّه»

81 نساء:« بَيَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُول»

23 نساء:« وَ أُمَّهاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُم»

76 بقره:« وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا»

173بقره:« فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْه»

تمرین هفتگی:روزانه در یک صفحه از قرآن کلماتی را که آموزش دیده اید بیابید و سعی کنید همان جمله ای که کلمه ی مورد نظر در آن بوده است را ترجمه کنید .

تذکر 1: هر قرآن آموز باید در پایان هر درس در جدولی مانند جدول بالا کلمات جدید را یادداشت نموده و ترجمه آن را با توجه به ترجمه ای که استاد محترم انجام می دهد در مقابلش بنویسد .منظور از کلمات جدید کلماتی است که شما قرآن آموز محترم معنای آن را نمی دانید و یا ترجمه غلطی از آن ارائه می دهید. به این ترتیب در هر جلسه تعدادی کلمه به دامنه کلمات شما اضافه خواهد شد و در ترجمه سایر آیات نیز می توانید از این جداول استفاده ببرید.

تذکر 2: انجام تمرین بر روی آیات نباید محدود به آیات ذکر شده در پایان هر درس باشد بلکه شما باید روزانه یک ایه از قرآن را انتخاب کنید و ترجمه کنید تا تمرین مستمر و دائمی، شما را در جهت پیشرفت در این مسیر یاری کند.

[1](الجاحظ،عمروبن عثمان؛الحیوان؛ شرح و تحقیق  عبدالسلام محمد هارون؛ ج 1، ص75؛ و نیز حسینی،سید محمد؛ ترجمه در نخستین سده های اسلامی، فصل نامه مترجم؛ تابستان 1371،ص14.)

«من می توانم»

«من انتخاب شده ام تا حافظ کلام وحی باشم»

«جزوه آموزشی گام به گام حفظ قرآن کریم »

«رده سنی: نه سال به بالا»

«طول دوره: 10 ماه تا 8 سال»

«گردآوری و تدوین: مهری رحمانی»

فهرست مطالب:

مقدمه. 4

گام اول : ضرورت حفظ قرآن. 4

اهمیت حفظ قرآن. 4

روایات حفظ قرآن. 5

گام دوم: شیوه های مطالعه و راه هاي تقويت حافظه. 8

راه هاي تمركز حواس… 12

توصیه های اسلامی در جهت تقویت حافظه. 14

توصیه های غذایی در جهت تقویت حافظه. 15

فراموش کاری و رفع آن. 16

گام سوم : حفظ قرآن. 18

اخلاص… 18

ثواب و اثرات حفظ قرآن. 18

تلفظ و قرائت صحیح.. 20

تعیین حدود روزانه برای حفظ قرآن. 21

استفاده از نسخه واحد. 22

فهم قرآن بهترین راه حفظ.. 22

ورود ممنوع. 22

پاسخگویی محفوظات.. 23

مرور محفوظات.. 24

مشابهات قرآنی.. 24

سالهای طلایی حفظ قرآن. 25

حفظ عملیاتی قرآن. 26

تنظیم برنامه 3 ساله حفظ قرآن. 30

حفظ قرآن کریم در یک سال. 31

نتیجه. 29

الحاقیه. 34

مقدمه

پيامبر اكرم (ص) فرمودند:

« إذا التبستْ علَيكمُ الفِتَنُ كِقِطَعِ المُظْلِم فعَليكُم بالقرآن»

«آن زمان كه فتنه ها چون پاره هاي شب تاريك به شما رو مي آورند به قرآن پناه بريد.»

امروزه شاهديم كه جهان مادي به لحاظ دوري از ارزشهاي انساني و الهي همچون كلافي سردرگم در مشكلات اجتماعي و فرهنگي آشفته و سرگردان است. و اين سخن كه سختي و بدبختي ما به دست خداوند است مورد قبول نيست چرا كه خود مي فرمايد:

«إنّ الله لايُغيّر مابقومٍ حتي يُغيّروا ما بأنفسهِم و اذا ارادَ الله بقَومٍ سُوءً فلا مردّله و ما لَهم منْ دونه منْ والٍ»

«بدرستي كه خداوند تغيير نمي دهد سرنوشت هيچ قومي را مگر اينكه خود آن قوم نفسشان را تغيير دهند و زماني كه خداوند اراده بدي به بندگان خود نمايد بدي را به آن ردّ نمي كند و جز خدا دوستي براي انسان نیست.»

بنابراين تغيير هر قومي به دست خود آنان است و خداوند هيچگاه بدبختي انسانها را نمي خواهد و اين خود انسانها هستند كه ذلت و بدبختي را براي خود بوجود مي آورند. و حافظان كلام شفابخش الهي پيام آوران نورند و مي توانند در هر زمان و مكان نسخه شفابخش الهي را براي جانها و روانهاي مشتاق تلاوت كرده و راه سعادت و هدايت را به آنها عرضه كنند.

كشورهاي اسلامي و عربي از حافظان قرآن كريم به عنوان يكي از بُرنده ترين سلاحهاي تبليغي استفاده مي كنند. از اين رو سزاوار است در دامان مطهر انقلاب اسلامي، دوستداران قرآن بكوشند تا با حفظ و قرائت قرآن، آنان را خلع سلاح كرده و مبلغين راستيني براي اسلام عزيز باشند

گام اول : ضرورت حفظ قرآن

حفظ قرآن مقوله ای است که از دو منظر به آن نگاه می شود .برخی با هیجان بسیار و انگیزه ی اولیه ی بالا با آن روبرو می شوند و از همان ابتدا آرزو می کنند که بتوانند روزی حافظ کل آیات قرآن کریم باشند.برخی دیگر در عین حال که افرادی معتقد و قرآن دوست هستند اما الزامی در حفظ آیات قرآن نه برای خود و نه برای دیگران نمی بینند و دلیلشان هم عمدتا این است که عمل کردن به دستورات قرآن را اصل می دانند و با این برهان، حفظ را در مرتبه ی بعد از عمل می دانند و لذا انگیزه ای هم برا ی اقدام به حفظ در خود نمی بینند و مسلم است که تا انگیزه ی قوی و مستند در شخص وجود نداشته باشد خیلی زود در این وادی سردر گم می شود و چه بسا حفظ قرآن را در میانه ی راه رها می کند .با توجه به این مسأله آن چه که در ابتدا بیان آن ضروری  به نظر می رسد این است که توضیحاتی در خصوص ضرورت های اقدام به حفظ قرآن بیان شود .

اهمیت حفظ قرآن

در دنیای امروز که جریانات و مذاهب گوناگون ادعای برحق بودن را دارند یک مسلمان برای اینکه بتواند اثبات کند اسلام تنها راه حقی است که موجب کمال انسان ها می ‌شود، لازم است با قرآن آشنایی کامل داشته باشد، وگرنه در میان شبهه ‌افکنی ها راه حق خود را هم گم می‌کند، چه رسد به این که دیگران را هم بتواند هدایت کند.

اماآشنایی با قرآن به این معنی نیست که ما اطلاعاتی درباره نزول قرآن داشته باشیم و یا فقط بتوانیم از روی قرآن بخوانیم و تجوید و صوت و لحن را بدانیم و یا الفاظ آن را حفظ کنیم.

هرچند علم به هر یک از موارد گفته شده لازم است و فردی که هر یک از این امور را بداند قابل تحسین است و تا حدی وظیفه خود در قبال قرآن را انجام داده است اما آنچه که روشن است این است که همین مقدار آگاهی کافی نیست . آشنایی یک مسلمان با قرآن علاوه بر موارد فوق، باید شامل فهم لغات، ترجمه آیات و تفسیر ابتدایی و مختصر آیات باشد تا هم بتواند به نیازهای خود پاسخ دهد، هم از شبهات دیگران نهراسد و هم مشتاقان هدایت را به وسیله قرآن به راه راست ارشاد نماید.

در عین حال فهم کامل ترجمه و تفسیر قرآن کاری سخت است و برای همگان ممکن نیست؛ چرا که قرآن به زبان عربی است و فرد باید علاوه بر درک ادبیات عرب، با لغت عربی آشنا باشد و همیشه نیز آنچه را از تفسیر آموخته در ذهن داشته باشد و این کار شاید بیش از ده سال یا بیشتر زمان نیاز داشته باشد .دراین میان، راه حل آسان برای همگان، همان حفظ الفاظ قرآن است که مقدمه فهم و تفسیر قرآن است.

اگر شخصی آیات و سوره‌های متبرک قرآن را در حافظه خود داشته باشد، همراه حفظ قرآن، معانی لغات و مختصری همیشه در ذهن اوست که با گوشت و خون او آمیخته شده و جزیی از وجودش گشته و هرگاه بخواهد در معجزه جاودان الهی تفکر کند، می تواند به راحتی به حافظه خود مراجعه ‌کند و مطابق نیازش آیاتی را بر‌گزیند و در آن ها تأمل ‌کند و نیز اگر کسی شبهه یا اشکالی در دین او وارد کرد می تواند به راحتی با قرآن، پاسخ کامل و شایسته‌ای برایش بیان ‌کند. چرا که او حافظ قرآن است و تمام ایات قرآن همیشه در دسترس او قرار دارد. حافظ قرآن می تواند هر آیه‌ای را در هر زمینه که بخواهد، به راحتی با مراجعه به محفوظاتش بیاید و به آن استدلال ‌کند، اما آن که حافظ قرآن نیست، از این فیض بی ‌بهره است؛ هر چند سالیان متمادی در تفسیر کار کرده باشد. کار حافظ قرآن بسیار آسانتر است از کسی که می خواهد با مراجعه به تفسیر موضوعی یا جستجو در رایانه، آیه مورد نظر خود را بیابد. اینجاست که ارزش و جایگاه حافظ قرآن به خوبی آشکار می گردد. علاوه بر همه اینها اهمیت و ضرورت حفظ قرآن از آیات و روایات بسیاری فهمیده می شود علاوه بر اینکه این عمل شایسته سیره عملی ائمه معصومین نیز بوده است . برای پی بردن به فضیلت و اهمیت حفظ قرآن کافی است اندکی در احادیث رسیده از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) در اينباره و نیز در سیره عملی ايشان در تعامل با قرآن و اهل آن دقت کنیم. به طور کلی قرآن کریم در نگاه آن بزرگواران از جایگاهی رفیع و منزلتی ویژه برخوردار است و قطعا مسائل مربوط به آن، از جمله «تلاوت و قرائت، تدبر و عمل به فرامین آن و آموختن و آموزاندن آن» و نيز «حفظ قرآن و در سينه داشتن آن»، مورد سفارش ایشان قرار گرفته است.در ذیل به چند نمونه از احادیث مرتبط با حفظ قرآن توجه کنید:

روایات حفظ قرآن

* قال رسول الله (صلي الله عليه و آله): «حَمَلَةُ القُرْآنِ هُمُ المَحْفُوفونَ بِرَحمَةِ اللهِ، المُلَبِّسونَ نُورَ اللهِ، المُعَلِّمونَ كَلامَ اللهِ. مَنْ عاداهُم فَقَدْ عادَي اللهَ و مَنْ والاهُم فَقَدْ والَي اللهَ.»: [مستدرك الوسائل /ج4/ص 254]

حافظان قرآن مشمول رحمت خدا، در بركنندگان نور خدا و آموزگاران كلام خدايند. كسي كه با آنان دوستي نمايد با خدا دوستي نموده و كسي كه با آنان دشمني كند خدا را دشمن داشته است.
* قال رسول الله (صلي الله عليه و آله): «إنَّ اَكْرَمَ العِبادِ إلَي اللهِ بَعْدَ الاَنبياءِ العُلَماءُ ثُمّ حَمَلَةُ القُرآن. يَخْرُجونَ مِن الدُّنيا كَما يَخْرُجُ الاَنبياء وَ يَحْشُرونَ مِنْ قُبُورِهِم مَعَ الاَنبياءِ و يَمُرُّونَ عَلي الصِّراط مَعَ الاَنبياءِ و يَأخُذونَ ثوابَ الاَنبياء. فَطوبي لِطالب العِلْمِ و حامِلِ القرآنِ ممّا لَهُم عِندَ اللهِ مِن الكرامَةِ وَ الشَّرَفِ.» (بحارالانوار /ج 89/ ص 18ـ 19)

گراميترين بندگان بعد از انبياء علما و سپس حافظان قرآن هستند. مانند انبياء از دنيا ميروند، همراه انبياء از قبرهايشان خارج ميشوند، به همراه انبياء از صراط ميگذرند و ثواب انبياء را ميبرند. پس خوشا به حال پوينده راه علم و حافظ قرآن، به سبب كرامت و شرافتي كه نزد خدا دارند.
*قال رسول الله (صلي الله عليه و آله): «مَنْ اَعْطاهُ اللهُ حِفْظَ كِتابِهِ فَظَنَّ اَنَّ أحَداً اُعْطِيَ أفْضَلَ مِمَّا اُعْطِيَ فَقَدْ غَمَطَ أفْضَلَ النِّعمَةِ.»: (كنزالعمال / ج1/ حديث 2317)

هر كس كه خداوند حفظ كتابش را به او ببخشد و گمان برد به كسي چيزي بهتر از او داده شده، بافضيلت*ترين نعمت را كوچك شمرده است.

*قال علی (علیه السلام): « اِقرَؤُوا القرآنَ و اسْتَظْهِرُوهُ فإنّ اللّهَ تَعالى لا يُعَذِّبُ قلباً وَعَى القرآنَ. »:( بحار الانوار، ج 89، ص19)

قـرآن را تـلاوت كـنـيـد و آن را به خاطر سپاريد، زيرا خداوند متعال دلى را كه قرآن را در خود دارد عذاب نمىكند.

*قال رسول الله (صلي الله عليه و آله): « إنّ الّذى ليسَ فى جَوْفِهِ شيىءٌ مِنَ القرآنِ كَالبيتِ الخرابِ. » : (كنز العمال، ج 1، ص 553)

كسى كه در درونش چيزى از قرآن نيست، دلش مانند خانه ويران است.

بیانات نورانی معصومان در این باب بسیار است و از بیانات ایشان میتوانیم به برخي از برکات حفظ قرآن پی ببریم؛ از جمله: «قرار گرفتن در پناه رحمت الهي، محشور شدن با انبياء و همراهي با آنان، برخورداري از بالاترين ثروت فرهنگي (قرآن)، داشتن حق شفاعت در قيامت، ايمني از عذاب آخرت، آباداني دل و …». البته چنانچه در متن شماري از احاديث تأكيد شده، شرط اين بهره مندي آن است كه حافظ قرآن در جهت عمل به احكام و فرامين آن حركت كند و كلام وحي همواره نصب العين او باشد. بديهي است كه تنها بسنده كردن به خواندن ظاهري آيات، تمامي اين بركات را به دنبال ندارد.

علاوه بر موارد فوق، بركات و فوائد مهم ديگري نيز در حفظ قرآن هست كه از مهمترين آنها «انس با قرآن» است. حفظ قرآن را جامعترين راه براي انس با اين كتاب مقدس دانسته اند و به راستی هم چنين است؛ زیرا حافظ قرآن، به بهانه ورود به اين وادي مبارك و به سبب آنكه بي توجهي به آيات و فراموش كردن آنها پسنديده نيست و نوعي بي احترامي به كتاب وحي تلقي ميشود، بايد تا پايان عمر به تلاوت قرآن و محفوظات خود پايبند باشد و همين نكته و خواندن مكرر آيات موجبات مؤانست و رفاقت او را با قرآن فراهم ميكند.

با توجه به احادیث و روایات ذکر شده  مقوله حفظ قرآن یکی از بهترین راه ها برای آشنایی با معارف قرآن  و عمل به دستورات آن است و در واقع خود این کار زمینه ی مناسبی برای عمل به آیات قرآن و سلوک در مسیر رسیدن به کمال است و از آن جایی که حفظ قرآن نياز شديد به تمرين و تكرار دارد لذا توفيق ارتباط زياد با قرآن را به وجود مي آورد كه اين خود باعث نورانيت ظاهري و باطني است .

لذا برای ورود به این عرصه پس از اینکه به الزام آن علم پیدا کردیم باید به دنبال شیوه ای مناسب باشیم چرا که به کارگیری روش های نادرست و عدم اطلاع از مشکلاتی که در این مسیر پیش روی حافظ قرآن قراردارد باعث می شود که در نیمه ی راه رها شود و آن چه که در ابتدای مسیر باید در باره آن اطلاعات لازم را کسب کنیم شناخت شیوه های مطالعه است که در ذیل به آن پرداخته می شود.

گام دوم: شیوه های مطالعه و راه هاي تقويت حافظه

« من حافظه ضعیفى دارم و کارى هم نمى‏شود کرد! »

این یک جمله کاملاً بى معناست. شما بهسادگى مى‏توانید حافظه ضعیف خود را تقویت کنید و کارآیى آن را افزایش دهید؛ همانگونه که ضعف بینایى یا شنوایى خود را با استفاده از عینک یا سمعک اصلاح مى‏کنید. پسقدم اول این است که شما باید باور کنید که ضعف حافظه، یک بیمارى گذراست و به راحتىقابل علاج و اصلاح است. حالا وقت آن است که دست به کار شوید.

قدم بعدی این است که به خود تلقین کنید که شماحافظه‏اى بسیار نیرومند دارید و این امر را به خودتانثابت کنید. برای این کار سعى کنید چیزى را که قبلاً مى‏دانسته‏اید، فراموش کنید؛می بینید که امکان ندارد! حافظه شما به شدت مقاومت مى‏کند و مطمئن باشید کهبالاخره این حافظه شماست که برنده مى‏شود. در یک رویارویى کاملاً مستقیم با حافظهخود، مى‏توانید باور کنید که حافظه شما هم قوى و نیرومند است تا براى تقویت بیشترحافظه، بیش از پیش اعتماد به نفس پیدا کنید.

وقتی قرار است در مسیر حفظ قرآن قرار بگیرید بهتر است در ابتدا حافظه خود را تقویت کنید تا نتیجه بهتری از فعالیت خود بگیرید:

اولین قدم براى آماده ساختنحافظه، ایجاد یک ارتباط و پیوند و تداعى معانى است.این روش را روش تداعي معاني می نامند: كلمه‌ «تداعي» كه يك اصطلاح روان شناسي است به طور معمول با واژه «معاني» به كار ميرود. «تداعي» به معناي دعوت كردن است؛ يعني در حافظة‌ شخص هر مطلبي مطالب ديگر رابه خاطر مي آورد. آنگاه هر يك از اين مفاهيم ذهني جديد، اشياء و مفاهيم ديگري را بهياد مي آورد و اين امر مرتباً ادامه مي يابد؛ ‌و به اين ترتيب مخزن حافظه وسعت مييابد. «تداعي معاني» انواعي دارد كه عباتند از: تداعي در اثر «شباهت» «همراهي» «تقابل» و «تضاد». شباهت ممكن است در لفظ يا در معني باشد. مثلاً «باران» «آب» راتداعي مي كند. در تضاد، دو شيء يا دو واژه با مفهومهاي متضاد در پي هم خواهند آمد،مانند سفيد و سياه. اشيايي كه همراه هم هستند و يا وقايعي كه همزمان و يا در پي همرخ مي دهند نيز سبب تداعي مي شوند. مانند: رعد و برق. در تداعي معاني وقتي واژه رامي شنويم واژة ديگري را كه با آن ارتباط دارد به ياد مي آوريم. با اين روش مي توانبسياري از مطالب را به ياد آورد. همچنين اگر مطالب جديد با مطالب گذشته ارتباط دادهشوند، بهتر در حافظه باقي مي مانند. تداعى معانى آگاهانه و کنترلشده، دقیقاً همان حافظه تربیت شده و قابل کنترلى را ایجاد مى‏کند که شما به دنبالآن هستید.

این پیوند یا اتصال معانى، ممکن است آگاهانه و در اختیار یا نیمههشیارانه و نیمه آگاهانه باشد. تداعى معانى نیمه آگاهانه، یعنى همان تداعى‏هاىناخودآگاهى که در ذهن شما میان کلمات یا حرکات یا تصاویر خاصى با یک خاطره یا معانىدیگر شکل مى‏گیرد.

اما تداعى معانى آگاهانه که کاملا در کنترل اراده وخواست ماست، همان نیروى اتصالى است که حافظه ما را بیدار و تربیت مى‏کند؛ پس ارتباطمیان معانى برقرار کنید تا حافظه‏اى نیرومند بدست آورید. مثلاً فرض کنید کهمى‏خواهید معناى کلمه انگلیسى New را به خاطر بسپارید؛ شما در ذهن خود با تکرارکلمه «نیو»، به یاد کلمه نو مى‏افتید. نو و تازه، معناى کاملاً نزدیک به جدید، یعنىکلمه Newدارد. سپس شما با نام نیو به یاد نو ودر نتیجه به یاد جدید و تازهمى‏افتید.

یکى دیگراز محرک‏هاى تقویت و تولید کننده جرقه حرکت حافظه،علاقه است. به یاد آوردن چیزهایى که به آنها علاقه داریم، همیشه آسان‏تر از به خاطرآوردن چیزهایى است که مورد علاقه ما نیستند. به عبارت ساده‏تر، تداعى، باعث ایجاد علاقه مى‏شود. براى بهخاطر آوردن هر چیز جدید، آن چیز باید با چیز دیگرى مربوط شود که از قبل آن رامى‏شناسیم یا آن را به راحتى به خاطر مى‏آوریم.

بعد از این که دو چیز درذهن ما به هم مربوط شدند، موضوعى که از قبل آن را مى‏شناسیم، چیز جدید را به یادمانمى‏آورد انجام چنین کارى آن‏قدر ادامه مى‏یابد تا مطلب جدید به صورت اطلاعى در آیدکه از قبل آن را مى‏شناسیم و به عبارت ساده‏تر، در ذهن ما استقرار و استحکام یابد وبه راحتى در حافظه ما حضور یابد.

چرا ما به سادگى نقشه ایتالیا را به خاطرمى‏آوریم؛ اما به دشوارى مى‏توانیم شکل سرزمین‏هاى آلمان یا فنلاند را به یادآوریم؟ زیرا معلم از کودکى به ما آموخت که ایتالیا شبیه یک چکمه است؛ یعنى شکلى کهما از قبل آن را مى‏شناختیم.

بنابراین باید از قدرت تصویر ذهنى خود بیشتر استفاده کنید! متخصصان فن حافظه مى‏گویند: هر چه به تصویر درآید، به سادگى به خاطر سپرده مى‏شود.

شما مى‏توانید با پیوند دادن بعضى معانى به بعضى تصاویر قرینه و نزدیکبه آن، به حافظه خود در یاد آورى آن معنا کمک کنید؛ مثلاً یادگیرى یک مطلب علمى درکلاس درس با حادثه‏اى که همان زمان موجب جلب توجه شما شده است، عجین مى‏گردد و بهمحض یاد آورى تصویر آن حادثه یا جریان، آن مطلب علمى نیز در ذهن شما حضور مى‏یابد. بسیارى از این تصاویر جالب را مى‏توان به صورت خودآگاه و عامدانه به وجود آورد.

نکته ی قابل توجه دیگر این است که: هر قدر یک چیز قابل فهم‏تر و روشن‏تر باشد، آسان‏تردر حافظه، حفظ و نگه دارى مى‏شود و بر عکس هر قدر مبهم‏تر باشد، آسان‏تر از یادمى‏رود.

نتیجه مى‏گیریم که بهتر است مفاهیم مبهم و مشکل را به اجزاى ساده وقابل فهم تبدیل کنیم و یا تصویر ذهنى ملموسى از آنها بسازیم تا ساده‏تر در ذهن باقىبمانند و یاد آورى آنها آسان‏تر گردد.
براىتصویرسازى از کلمات مبهم، از نیروى تخیل و ابتکار خود بهره بگیرید. یک ذره تخیل بهاضافه مقدارى ابتکار، به شما امکان مى‏دهد تا هر چیزى را تصویرى کنید.. تخیلمى‏تواند بسیار مهم‏تر و مفیدتر از اطلاعات باشد. اگر شما تخیل نداشته باشید تا ازاطلاعات خود استفاده کنید فایده ذهن و مغز چیست؟
مثلاً براى به خاطر آوردنسوره‏اى از قرآن کریم که سجده واجب دارند، این گونه خیال‏پردازى کنید: شبى در حالىکه ستاره در آسمان مى‏درخشید، پدرم را دیدم که در حال سجده، سوره فصلت را قرائتمى‏کرد. نام چهار سوره مذکور، در این داستان آمده است: نجم (ستاره)، سجده، فصلت واقرأ یا علق با بیان کلمه ی قرائت.

یکی دیگر از راه های تقویت حافظه، خوب مشاهده کردن است .  نگاه کردن و دیدن،آسان است؛ اما به دقت و به درستى مشاهده کردن، مهارتى است که بایدآن را کسب کنید. حافظه و مشاهده، رابطه نزدیکى با هم دارند و در کنار هم شما را بهموفقیت نزدیک‏تر مى‏کنند. تفاوت دیدن با مشاهده کردن چیست؟ تفاوت آن است که ما باچشمان خود مى‏بینیم؛ اما با ذهن خود مشاهده مى‏کنیم؛ به عبارتى مشاهده کردن، یعنىبا ذهن دیدن.

تنها قاعده براى مشاهده کردن خوب و حساس، دقت و توجه است. شمابا تمرین آگاهانه یا نا آگاهانه، مى‏توانید درست مشاهده کردن را به صورت یک قاعدهدر آورید و آن گاه که بر اثر کسب این مهارت، از هر معنایى یک تصویر ذهنى دقیق وروشن و همراه با جزئیات در ذهن شما تشکیل شد، متوجه خواهید شد که چقدر در به خاطرآوردن آن توانا هستید و چه حافظه نیرومندى پیدا کرده‏اید.

نکته ی دیگری که در مطالعه باید در نظر داشته باشید این است که :اطلاعات،قابلیت اتصال به یکدیگر را دارند و هر اطلاعى را مى‏توان به اطلاع دیگر متصل کرد. مهم نیست که اتصال چقدر واضح و روشن یا مبهم و رمز گونه باشد؛ مهم آن است با تمریندر ذهن ما جایگزین شود.

اطلاعات به هم متصل شده‏اى که شما زیاد استفادهمى‏کنید و در مدت کوتاهى به معلومات شما تبدیل مى‏شوند، فقط به این دلیل است کهمورد استفاده قرار گرفته‏اند. حال با اطلاعاتى که به طور مرتب مورد استفاده مانیستند، چه کار کنیم؟ اصلاً نگران نباشید! فقط کافى است چند وقت یک بار آنها را درذهن مرور کنید. در این صورت، وقتى که به آنها نیاز دارید، آن اطلاعات به یاد شمامى‏آیند. این کاربرد مرتب است که بر چگونگى نگه دارى اطلاعات در ذهن، نظارت مى‏کند.

براىتقویت حافظه باید تمرکز حواس داشته باشید. تمرکز، یعنى توجه و دقت اختصاصى،انحصارى و منحصر به فرد، درباره یک شى‏ء، یک هدف، یا یک موضوع. براى رسیدنبه این هدف، باید قانون اصلى تمرکز را به کار ببرید و آن این است که خود را درگیر کنید.

چگونه خود را درگیر کنید؟ جواب مهم و طلایى ما این است: سؤال کنید؛ شما باسؤال کردن، شروع به فکر کردن مى‏کنید. وقتى مطالب را با هدف یافتن پاسخ‏هاى معینبراى پرسش‏هاى معین بخوانید، این امر حافظه شما را در یادگیرى مطالب تقویت مى‏کند به عقیده ملاصدرا، هر چهمشغله‏هاى فکرى و تعلقات دنیایى و افکار حاشیه‏اى از ذهن آدمى دور شود، قدرت تمرکزبر مطالب خاص و توانایى به حافظه سپارى آن چه شایسته و ارزشمند است، بیشتر مى‏شود.

نکته ی  مهم دیگر در افزایش کارآیى حافظه آن است که بدانیددقیقاً چه مطلبى را باید به خاطر بسپارید. فهرستى از نکاتى که باید همیشه در ذهنآماده داشته باشید، تهیه کنید تا به سؤالات مربوطه به طور موفقیت‏آمیز و سریع پاسخبگویید و از تکرار مطالبى را که نیازى به یادآورى مداوم و همیشگى آنها ندارید،پرهیز کنید تا ذهن خود را بیهوده خسته نکنید. مردم وقت زیادى صرف یادگیرى مطالبىمى‏کنند که به طور منطقى از آنها انتظار نمى‏رود که به خاطر داشته باشند.

همیشه از خود بپرسید که آیا لازم است این مطلب را به خاطر بسپارم یا اگربتوانم در مواقع لزوم از آن استفاده کنم، کافى است؟

راه دیگر تمرين پراكنده با مطالعة بافاصله: در اين روش، ياد گيرنده به جاي اينكه سعي كند تا يكباره و در يك نوبت مطالبرا حفظ كند، وقت خود را تقسيم مي كند و چندين بار آن را مرور مي نمايد، اگر يادگيرنده سعي كند تا در يك نوبت همة مطالب را حفظ كند و تمام دقت خود را در همان يكنوبت صرف يادگيري آن مطلب نمايد، اين امر باعث خستگي و از بين رفتن انگيزه در او ميشود. علاوه بر اين، معمولاً پس از پايان يافتن تمرين، فراموشي صورت مي گيرد. اگرياد گيرنده چندين نوبت، صرف مطالعة مطلب كند، آنچه در نوبت قبل فراموش شده است درنوبت بعد به سرعت آموخته مي شود.

شیوه ی دیگر استفاده از «پيش سازمان دهنده»است : پيش سازمان دهنده بهمجموعه اي از مفاهيم مربوط به مطلب يادگيري گفته مي شود كه پيش از آموزش جزئياتتفصيلي مطلب، در اختيار يادگيرنده گذاشته مي شود. نقش پيش سازمان دهنده، اين است كهيادگيرنده را با مطالبي كه قرار است بياموزد آشنا مي سازد و كمك مي كند تا اطلاعاتيرا كه بتوان مطالب جديد را به آنها ربط داد به ياد آورند. بنابراين، پيش سازماندهنده، يك بيان مقدماتي دربارة موضوع يادگيري است كه براي اطلاعات جديد، يك چهارچوبذهني فراهم مي آورد و اين اطلاعات جديد را به آنچه از قبل مي داند ربط مي دهد.

راه هاي تمركز حواس

در ابتدا تعريفي از «تمركز» ارائه ميدهيم: تمركز حالتي است كه در آن از ميان افكار و آراء مختلف شخص، يك فكر در مركزقرار مي گيرد و بقية افكار و آراء او نسبت به آن فكر، جنبة پيراموني دارند. بنا بهتعريفي ديگر، تمركز حواس يعني توانايي ثابت نگه داشتن توجه و دقت روي موضوع يا كاريكه به ميل و ارادة انتخاب شده است و مانع شدن از اينكه اين دقت و توجه به سويموضوعات ديگر منحرف شود.

براي ايجاد تمركز و تقويت آن ابتدا بايد عواملي را كهباعث مي شوند تمركز حواس شخص از بين برود شناسايي كرد و سپس با راه هاي مقابله باآنها آشنا شد. اين عوامل عبارتند از:

1-عدم علاقه نسبت به موضوع مورد مطالعه: از مهمترين عوامل عدم تمركز حواس، آن است كه خواننده نسبت به كتاب يا موضوع موردمطالعه، علاقه نداشته باشد. بهترين شيوة مقابله با اين حالت، آن است كه بين اينموضوع يا كتاب، ‌با آنچه مورد علاقة شديد خواننده است ارتباطي برقرار شود. مثلاًدانش آموزي كه به قبولي در كنكور علاقة زيادي دارد، بايد ميان اين كتاب و قبولي دركنكور ارتباطي برقرار كند تا از اين راه، حالت بي علاقگي او زايل شود.

2-آشفتگي هاي دروني: منشأ اين آشفتگي ها در درونانسان قرار دارد مانند: نگراني، ترس، اندوه، حسادت و به طور كلي احساسات هيجانآميزي كه در ذهن مانع تمركز مي شود. بهترين راه براي منحرف كردن توجه فكر ازنگرانيها اين است كه آنها را در كاغذي يادداشت كنيد و به خودتان بگوييد كه بعد ازمطالعه دربارة آنها فكر خواهيد كرد. با اين روش ساده، ذهن شما تنها متوجه مطالعهخواهد شد و به صورت موقت از پرداختن به نگرانيها منحرف مي گردد و قدرت تمركز راافزايش مي دهد.

3-عدم هماهنگي بين قدرت اراده و تخيل: اگر تخيّلخواننده با اراده اش هم سو نباشد نمي تواند تمركز حواس كافي داشته باشد. در روانشناسي ثابت شده است كه در اين تضاد و ناهماهنگي، قدرت تخيّل قوي تر از اراده است. مثلاً دانشجويي كتابي را باز مي كند و به مطالعه آن مي پردازد، پس از مدّت كوتاهيافكاري به ذهنش خطور مي كند مثلاً با دوستانش بازي مي كند، به سينما مي رود… اينتخيلات باعث مي شود كه خواننده تمركز خود را از دست دهد. براي غلبة بر اين مشكلخواننده وقتي مي خواهد موضوع خاصي را مطالعه كند بهتر است خود را در حال و هوايمخصوص آن موضوع قرار دهد. مثلاً اگر كتاب پزشكي مي خواند، خود را در حال و هوايپزشك قرار دهد.

4-آشفتگي هاي بيروني: اين آشفتگي ها از تحريك هاي غيرعادي حواس مختلف انسان ايجاد مي شود، هر گونه تحريك غير عادي حواس، ممكن است فرايندتمركز را با اشكال مواجه كند. تشنگي، گرسنگي، درد، گرما، سرما و.. موجب بر هم خوردنتمركز مي شود. براي رفع اين آشفتگي ها بايد تا حدّ امكان محيط مطالعه را از محركهاي خارجي دور ساخت. مثلاً ‌محيطي را براي مطالعه انتخاب كنيد كه در آنجا صداهايناهنجار، رفت و آمد وسايل نقليه و.. نباشد. همچنين نور محل مطالعه هم بايد بهاندازة كافي باشد.

گوش دادن به موسيقي راديو يا نوارهاي آهنگ هنگاممطالعه باعث انحراف توجه و كاهش تمركز مي شود. اين كه بعضي ها مي گويند كه صدايراديو يا نوار موسيقي در تمركز به آنها كمك مي كند درست نيست. اگر دانش آموزي بااين طريق مطالعه، خوب يادمي‎گيرد با حذف موسيقي نمراتش بهتر خواهد شد.

اقدامات زير همچنين براي ايجاد تمركز در هنگام مطالعهمفيد خواهد بود:

ـ طرح سؤالات و يافتن جواب آنها هنگام مطالعه موجب از بين رفتنبي حوصلگي و باعث تمركز بهتر مي شود.

ـ تجسم كردن، يعني استفاده از حواس مختلفو تفكر بر روي مطالب و در نتيجه معنا بخشيدن به كلمات و پي بردن به هدف نويسنده.

ـ يادداشت كردن، خلاصه كردن، علامت گزاري، حاشيه نويسي و مرور مطالب. تمام اينكارها يادگيري را آسان و تمركز را بهبود مي بخشد.

عبارت خواندن، تمركز راافزايش مي دهد. زيرا از طريق عبارت خواني، شما با سرعت نزديك به سرعت انديشيدن خود،مي خوانيد. در حالي كه در كلمة خواني مجبوريد با پهلوي هم قرار دادن كلمات به معانيبرسيد، كه اين خود باعث حواس پرتي مي شود.

توصیه های اسلامی در جهت تقویت حافظه

بنابر آموزه‏هاى اسلامى نیز راهکارهایى براى تقویت حافظه وجود دارد:

1-پرخورى نوعى حماقت را به همراه مى‏آورد و قواى عقلى را ضعیف مى‏کند و کمخورى یکى از راه‏هاى زیاد شدن حافظه است.

2-زیاده از حد آب خوردن و بدوناحساس نیاز آب نوشیدن، موجب کندى ذهن مى‏شود.

3-مسواک زدن منظم، حافظه رازیاد مى‏کند و بى توجهى نسبت به بهداشت دهان و دندان، موجب بروز حالات و امراضىمى‏گردد که فراموشى و کند ذهنى ایجاد مى‏نماید.

4-شست‏وشوى بینى یااستنشاق آب، یکى از راه‏هاى تقویت و گشایش حافظه است. بدیهى است که اصلاح وضعیتتنفسى و رسیدن اکسیژن کافى به مغز، قدرت قواى ذهنى را افزایش مى‏دهد.

5-حجامت در محل متعارف آن یعنى میان دو کتف، یکى از عوامل افزایش حافظه است و علاوهبرآن، بر عقل نیز مى‏افزاید. جالب است که میان افزایش تحرک و قدرت جابه جایى اجزاىخون که با حجامت و فصد حاصل مى‏گردد با خون رسانى صحیح و آسان به کوچکترین عروقمغزى، رابطه نزدیکى وجود دارد. 6. خواب کوتاه قبل از نهار (قیلوله) از عوامل تقویتحافظه و ترک آن از عوامل فراموشى شمرده شده است.

7ـ خواندنقرآن، به خصوص خواندن مداوم آيت الكرسي

8ـ فرستادن صلوات بر محمد مصطفي ـ صليالله عَليهِ وَ اله و سَلَّم ـ و اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ

9ـ تنظيم برنامه براي كارهايروزانه

در روايات معصومين ـ عليهم السلام ـ همچنين به عوامل نسيان و كم حافظگياشاره شده است. به چند مورد از آنها اشاره مي كنيم:

1. انجام گناهان 2. خوردنترشيها 3. خندة زياد و بلند 4. بي احترامي به استاد.5.خوردن زياد پنير 6. خواندن نوشته هاي روي قبرها 7. خوردن و آشاميدن در حال جنابت 8. خوردن غذاي داغ 9. بوييدن بوهاي بد.

توصیه های غذایی در جهت تقویت حافظه

مواد غذايي كه براي تقويت حافظه مفيد است:

متابوليسممغز تحت تأثير مبادلات كلسيم و فسفر قرار دارد. پس مواد غذايي ما بايد از مقاديركافي از اين دو عنصر برخوردار باشند. براي «غذا دادن» به مغز و تقويت حافظه، خودرنمواد غذايي زير توصيه مي شود:

1ـ شير، يكي از اصلي ترين غذاهاي ضروري مغز، شيراست. شير با مزاج بعضي افراد نمي سازد لذا مي توان آن را به صورت شير خشك و همراهبا غذاهاي ديگر مصرف كرد.

2ـ پنير، به ويژه براي كساني كه با مزاجشان سازگار استخوردن آنرا توصيه مي كنيم.

3ـ جوانة گندم، اين ماده را مي توان بعنوان يكي ازغذاهاي اصلي مغز به شمار آورد. از حيث فسفر كلسيم و ويتامين ها بسيار غني مي باشد.

4ـ ماهي. اين مادة خوراكي به جهت داشتن مواد فسفري فراوان، براي مغز بسيار نافعاست.

5ـ تخم مرغ، در تخم مرغ مواد غذايي ارزنده به وفور دريافت مي شود البته درخوردن آن افراط نكنيد.

6ـ بادام، گردو، فندق. توجه داشته باشيد كه هر چند خوردناين مواد كارخانة مغز را به تحرك وادار مي سازد، به همان اندازه هضم آنها دشوار استو معده هاي ضعيف بايستي متوجه باشند كه بخصوص شبها از مصرف آنها خودداري كنند

در اسلام نیز توصیه هایی در این زمینه وجود داردمانند  عسل خوردن، خوردن كشمش پيش از صبحانه؛ چرا كه اين ماده حاوي مقدار زيادي فسفراست كه باعث رشد و سر زندگي قواي مغزي مي شود .خوردن مویز، کندر، سیب، انار،به، سرکه، بادام و پسته، پیاز و سیر، شیر گوسفند و فلفل سیاه براى تقویت حافظه،مفید هستند.

فراموش کاری و رفع آن

علت فراموشکارى چیست؟ ریشه مشکل فراموشى در کجاست؟ اگر به دقت توجهکنید، مى‏بینید علت این است که به موقع حضور ذهن نداشته‏ایم. ذهن ماغایب و در حقیقتدر جاى دیگرى بوده است. ما در شرایط معین، کارهایى را انجام مى‏دهیم که وقتى بعدمى‏خواهیم آن وضعیت یا کارها را به خاطر آوریم، موفق نمى‏شویم و این، یعنىفراموشکارى.

براى حل مشکل فراموشکارى، باید مطمئن باشید که در لحظه‏اى کهدارید آن کارهاى معین را انجام مى‏دهید، ذهن شما حاضر است و غایب نیست. وقتى شمابدون تفکر درباره عملى، آن را نا خود آگاه انجام مى‏دهید، در واقع آن را در ذهن خودثبت نمى‏کنید؛ پس در آینده نیز چیزى را به خاطر نمى‏آورید. راه حل آن است کهآگاهانه عمل کنید و اطمینان حاصل کنید که به اندازه کافى توجه و حضور ذهن دارید.

همچنین می توانید یک دفتر یادداشت تهیه کنید و از مطالبى کهمعمولاً فراموش مى‏کنید، فهرستى تهیه کنید. فهمیدن این که چه مطالبى رافراموش مى‏کنید، از آن جهت مفید است که مى‏توانید براى فراموش نکردن آنها بیشترتمرکز ایجاد کنید.

این روش فایده بزرگ دیگرى هم دارد. شما وقتى فهرستى از فراموشکارى‏هاى خود تهیه مى‏کنید، خود را هم متقاعد مى‏سازید که حافظه شما چندان هم خرابنیست و فقط در موارد محدودى که فهرست آن را در اختیار دارید، دچار مشکل هستید وتازه مى‏فهمید که بسیارى از موارد هم راه حل هایى بسیار ساده و آسان دارند و درواقع شما از دو جهت مشکل خود را کوچک‏تر مى‏کنید.

مطالبى را که ممکناست فراموش کنید، به صورت سؤال در آورید و در طول روز چندین بار آن سؤال را خودبپرسید. اغلب مسائل، با ایجاد سؤال در ذهن شما حک مى‏شوند و تصویر سؤال، نا خودآگاه با تصویر پاسخ آن، حالت تداعى پیدا مى‏کنند؛ اما احتمالاً سؤالاتى هستند که بااین روش به آسانى پاسخ آنها را به خاطر نمى‏آورید و باید توجه و دقت خاصى به خرجدهید و از روش‏هاى دیگرى نیز استفاده کنید.

نیزمى‏توانید از دیگران بخواهید که سؤالاتى را که احتمالاً پاسخ آنها را فراموشمى‏کنید، از شما بپرسند. با تکرار این تمرین، شما بر نقاط ضعف حافظه خود تسلط پیدامى‏کنید و فرا مى‏گیرید که همیشه آماده پاسخ به هر سؤالى باشید و در نتیجه ذهن شمامطلب مورد نظر را به صورت آماده باش نگه مى‏دارد تا آرام آرام آن مطلب بهدانسته‏هاى ناب و دائم شما اضافه گردد.

فرقى نمى‏کند که چه کسى آن سؤالاترا از شما مى‏پرسد؛ خود شما خوب مى‏فهمید که چه وقت خوب و کامل پاسخ داده‏اید و چهوقت پاسخ را از خود ساخته‏اید؛ پس خود را فریب ندهید.

یک روش مؤثردیگر آن است که از متدهاى کمکى استفاده کنید. شما مى‏توانید ازقلم و کاغذ یارى بجویید و مفاهیم، ارقام یا مطالبى را که در حفظ آنها مشکل دارید،بر روى کارت‏هاى کوچکى بنویسید و هر روز چند دقیقه را صرف باز نویسى فهرستهانمایید. دقت کنید که کدام مطلب را به خاطر دارید و کدام را هنوز فراموش مى‏کنید. فهرست جدید دیگرى از مطالبى که بیشتر فراموش مى‏کنید، تهیه کنید و دوباره آنها راتمرین کنید.

وقتى بدانید چه مطالبى را فراموش کرده‏اید، به راحتى مى‏توانیددر جهت حفظ آن اقدام کنید. هر چه بیشتر مطلب مهم را فراموش کرده باشید، کمتر احتمالدارد که مجدداً آنها را فراموش کنید. این را بدانید که به خاطر سپردن مطلبى بهدفعات در حافظه، مؤثرتر است از این که آن مطلب یک بار و در موقعیتى خاص در ذهن شماجاى گرفته باشد.

گام سوم : حفظ قرآن

اکنون که با ذکر مقدمات، با مقوله حفظ و ضرورت آن آشنا شدید لازم است کار حفظ را شروع کنید برنامه زیر مسیر روشنی را پیش روی شما خواهد گذاشت

اخلاص
برای حفظ قرآن، از همان ابتدای کار، نیت خود را رضایت پروردگار قرار دهید و هدفتان از فراگیری و حفظ قرآن، تنها خشنود کردن خداوند باشد و امیدوار باشید که این عمل مسبّب رستگاری و راه بردن شما به بهشت برین الهی است.

بی دلیل نیست که خداوند نیز به همین منظور نسبت به بندگان خود محبت داشته و خطاب به آنانی که در این راه قدم می گذارند و تلاش می کنند می فرماید: «کتابی است که از سوی خداوند پیروزمند فرزانه، فرو فرستاده شده است. کتابی آسمانی را به راستی و درستی بر تو نازل کرده ایم، پس خداوند را در حالی که دین خود را برای او پاک و پیراسته می داری بپرست». (سوره زمر، آیات 1و2) « بگو فرمان یافته­ام که خداوند را - در حالی که دینم که برای او پاک و پیراسته می دارم- بپرستم، و فرمان یافته ام که نخستین مسلمان (این امت) باشم». (سوره زمر10و11) شکی نیست که هر کس که قرآن قرائت می کند، علاوه بر اجر معنوی، در این دنیا نیز پاداش خود را می­گیرد و دستش به گناه آلوده نخواهد شد.

ثواب و اثرات حفظ قرآن

روایات بسیاری در باب ثواب قرائت و حفظ قرآن وارد شده است که در اینجا برخی از آن ها را می آوریم:

*عن أبي عبدالله (ع) قال :الحافظ للقرآن العامل به مع السفرة الكرام البررة ( أصول الكافي :ج2/ص577)

امام صادق (علیه السلام می فرمایند: «حافظ قرآنی که عامل به آن نیز باشد با فرشتگان ارجمند نیکوکار همنشین خواهد بود.»

*قال أبو عبدالله (ع) : إن الذي يعالج القرآن ويحفظه بمشقة منه وقلة حفظ له أجران  (أصول الكافي :ج2/ص580)

امام صادق (علیه السلام می فرمایند: « هر کس که در فراگيري قرآن کوشش کند و به خاطر کمي حافظه آن را به سختي حفظ کند، براي او دو پاداش است : پاداش حفظ و پاداش تحمل سختي.»

*قال رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم: لا يعذب الله قلبا وعى القرآن. (سفینه البحار ج۲، ص۴۱۵)

رسول خدا فرمودند: «خداوند قلبی را که در بردارنده(حافظ) قرآن باشد، عذاب نمی کند.»

* قال رسول الله(صلی الله علیه و آله): عدد درج الجنه عدد آیِ القرآن فاذا دخل صاحب القرآن الجنّه قیل له اِرقأ و اِقرأ( اِقرأ و اِرقأ ) لکل آیه درجهً فلا تکون فوق حافظ القرآن درجهً.(بحار ج ۹۲ ص ۲۲)

رسول خدا فرمودند: «مقدار درجات بهشت به تعداد آیه های قرآن است، پس هنگامی که مصاحب قرآن وارد بهشت شود، به او گفته می شود که قرآن بخوان و بالا برو، و برای هر آیه درجه ای است. پس بالاتر از درجه حافظان قرآن درجه ای نمی باشد.»

* قال رسول الله(صلی الله علیه و آله):من تعلم القرآن و لم یعمل به حشر الله یوم القیامه اعمی فیقول یا رب لم حشرتنی اعمی و قد کنت بصیرا قال کذلک اتتک آیاتک فنسیتها.(عقاب الاعمال ص۵۲)
«کسی که قرآن بیاموزد و به آن عمل نکند، خدا او را در روز قیامت کور محشور می کند، پس می گوید خدایا به خاطر چه مرا کور محشور کردی در حالیکه من بینا بودم. خداوند متعال می فرماید چگونه تو آیات ما را خواندی و آنها را به فراموشی سپردی(به آنها عمل نکردی)»

تذکر: مشخص است که عمل به قرآن پس از فراگیری و تلاوت آن است و اگر کسی تلاوت قرآن را هم ترک کند دوبار مؤاخذه خواهد شد یکبار به خاطر نخواندن و با دیگر به سبب عمل نکردن به آن.پس اینکه کسی بگوید من قرآن را حفظ نمی کنم چون عمل به آن مهمتر است ، در واقع فقط به دنبال فرار از حفظ است .

* قال رسول الله (صلی الله علیه و آله):الا من تعلم القرآن و علمه و عمل بما فیه فإنه له سائق الی الجنه و دلیل الی الجنه.(کنزالعمال)

«بدانید هرکس قرآن را بیاموزد و به دیگران آموزش دهد و به آنچه در قرآن است عمل کند، من جلودار و راهنمای او به سوی بهشت هستم.»

تلفظ و قرائت صحیح

اولین مرحله پس از اخلاص، طرز خواندن و قرائت قرآن کریم است و این حاصل نمی شود مگر با گوش سپردن به صدای قاریان خوب و یا کسانی که قرآن را درست به خاطر سپرده اند. آموزش و فراگیری قرآن نیاز به معلم خوب دارد. کسانی که مایل به قرائت خوب قرآنی هستند، در ابتدا باید از صحت قرائت خود مطمئن شوند. به ویژه آنها باید تحت نظر مربیانی باشند که دانش کافی نسبت به زبان عرب و زبان قرآنی دارند. این از آن جهت حائز اهمیّت است که زبان قرآن، زبانی ویژه و خاص است.

افرادی که در جهت حفظ قرآن اقدام می کنند به چند گروه تقسیم می شوند :

1-افرادی با سن پایین که سواد قرائت قرآنی از روی قرآن را ندارند. این گروه نمی توانند دوره تخصصی تجوید را بگذرانند بلکه با استفاده از نوار ترتیل مناسب و تکرارهای مناسب و با هدایت استاد مربوطه می توانند به قرائت صحیحی دست یابند .

2-افرادی که دارای سواد کافی هستند اما قرائت قرآن آنها فارسی است که اینگونه افراد بهتر است یک دوره کوتاه مدت 2 ماهه در جهت یادگیری لحن عربی بگذرانند و سپس حفظ قرآن را شروع کنند چون اگر آیات را با لحن فارسی حفظ کنند با این امید که به مرور، لحن عربی را هم یاد خواهند گرفت ،باید متذکر شویم که درصورتی که آیات، با لحن فارسی و تجوید نادرست حفظ شود تصحیح آن در آینده بسار سخت خواهد بود چون درذهن به شکل ناصحیح حک شده است.هرچند که به هر حال در کار قرآنی بن بستی وجود ندارد و کسانی که با تجوید نادرست حفظ را انجام داده اند هم می توانند با تلاش بیشتر و صرف وقت بیشتر ، این ضرر را جبران کنند.

3-افرادی که با وجود نگذراندن دوره تجوید ، توانایی خواندن آیات قرآن را با لحن عربی و تجوید مناسب دارند که این ممکن است به جهت استعداد ذاتی و موهبت الهی باشد و یا به جهت شنیدن قرائتهای متعدد و گوش دادن نوار باشد .این افراد می توانند حفظ قرآن را بدون گذراندن دوره تجوید شروع کنند اما بهتر است به عنوان یک حافظ قرآن در یک فرصت مناسب در کلاس های تجوید شرکت کنند تا قواعد تجویدی را به صورت کامل و طبق قواعد مدون یاد بگیرند.

4- افرادی که سن بالایی دارند علیرغم اینکه تجوید درستی ندارند اما امکان یادگیری قواعد تجویدی را به دلایل متعدد ندارند که این افراد هم باید مانند گروه اول با گوش دادن مکرر نوار، لحن خود را مطابق با تجوید صحیح قاریان ترتیل خوان بنمایند.

تعیین حدود روزانه برای حفظ قرآن

برای حفظ قرآن مجید لازم است که برنامه مرتب روزانه برای خود داشته باشید. در صورتی که برنامه مناسبی را پیاده نکنید و تسلط یافتن شما بر محفوظات بیش از حد معمول طول بکشد و بخواهید فاصله ی زیادی را تا حفظ بعدی ایجاد کنید هم انگیزه ی خود را به جهت طولانی شدن کار از دست خواهید داد و هم اینکه شیوه های درستی که برای حفظ کردن به دست آورده اید را از دست می دهید و مهم تر از هر چیزی ذهن شما که با مقداری حفظ کردن آمادگی لازم را به دست آورده بود این آمادگی را به مرور زمان و با مسکوت گذاشتن عملیات حفظ، از دست خواهد داد. پس لازم است مدت زمانی که برای مسلط شدن روی محفوظات در نظر می گیرید مشخص باشد و بدون برنامه نباشد. و بهترین کار شاید همین باشد که روزهای مشخصی از هفته را به امر حفظ اختصاص دهید و فاصله ی یک روزی که برای حفظ کردن در نظر می گیرید تا روز بعدی را به دوره کردن و مسلط شدن روی محفوظات قبل و آخرین محفوظات بپردازید.

برای مثال، هر روز یک صفحه، دو صفحه و یا هر مقدار که حافظه می تواند را در ساعتی معین و مشخص حفظ کنید. بنابراین حافظ پس از تنظیم برنامه روزانه و اصلاح قرائت و سپس حفظ قسمت در نظر گرفته، باید زمانی نیز برای تکرار قرار دهد.

یکی از نکات مهم برای حفظ و قرائت قرآن، توجه به تُن یا حالت قرائت قرآن است. البته این گام بعدی است، اما چه بهتر از ابتدا به آن توجه شود. زیرا ذهن آنچنان می آموزد که شما آن را عادت می دهید.
بنابراین، باید از ابتدا آن را، آن گونه عادت دهید که صحیح باشد. زیرا اگر آموزنده اشتباه فرا بگیرد این اشتباه در قرائت او باقی می ماند و در ذهن وی حفظ می شود و برگرداندان آن کاری بسیار سخت و مشکل است.

استفاده از نسخه واحد

در میان نکاتی که به حفظ کردن قرآن کریم یاری می رساند، داشتن یک نسخه واحد و استفاده از آن برای حفظ کردن است و فراموش نکنید که هیچ گاه نیز آن را تغییر ندهید. زیرا حافظه­ شما به آن خطوط قرآنی می نگرد و آن را به خاطر می سپارد، این خطوط در یک نسخه شکل و ترکیب چاپی خاصی دارد و در نسخه دیگر چاپ آن متفاوت است. تصویری که حافظ می بیند، در ذهن او می نشیند. تغییر این تصویر در ذهن باعث اغتشاش و بر هم خوردگی می شود.

بنابراین توصیه می شود که حتماً از یک نسخه برای حفظ قرآن استفاده شود. چون دیده شده که عکس این حالت سبب مشکلات فراوان برای حافظ قرآنی گشته است. علت اصلی آن نیز تغییر نسخه های قرآنی هنگام دوره آموزش بوده است.

فهم قرآن بهترین راه حفظ

یکی از نکات بسیار با اهمیّت برای حفظ قرآن، درک معنای آیه های قرآن مجید است. به همین دلیل توصیه می شود که حتماً هنگام فراگیری و حفظ قرآن، تفسیری خوب نیز داشته باشید تا در مورد آیه ها شما را آگاه کند و ارتباط آنها با یکدیگر را برای شما شرح دهد. در این صورت مطمئن باشید که آنچه را به خاطر می سپارید، در ذهن شما می ماند، در غیر این صورت اگر هزاران بار نیز آیه های قرآن کریم را حفظ کرده و تکرار کنید، چون به ارتباط منطقی آنها و معنایشان آگاه نیستید، ربط آیه ها با یکدیگر از دست شما رها خواهد شد و شما قادر نخواهید بود که آنها را با هم مرتبط کنید و به خاطر بیاورید. چون از نظر منطق انسان هر آنچه را که می فهمد به خاطر می سپارد و هر آنچه را که ارتباطش را درک کند، به صورت سلسله وار در ذهن تداوم می بخشد.

بنابراین پیش از زمان گذاشتن برای تکرار آیات ، نیاز به درک آن دارید. و اگر به این طریق عمل کنید، مطمئن باشید که آیه ها بهتر در ذهن شما می ماند و فراموشتان نخواهد شد و هیچ گاه نیز آیه ای را با آیه دیگری اشتباه نخواهید کرد.

ورود ممنوع

تا حفظیات شما روان نشده به حفظیات جدید نپردازید . حافظ، بدون آن که فکر کند باید به راحتی از ابتدا تا انتها را قرائت نماید. آیه های حفظ شده در ذهن حافظ باید همچون آب رود جاری شود، بدون آن که هیچ نگرانی و دلواپسی داشته باشد. در این حالت، حافظ نباید به معنا و یا چیز دیگری بینیدیشد یعنی وقتی در حال خواندن آیه ای هستید به این فکر نکنید که آیه بعد چیست و یا اینکه به معنی آیه فکر کنید تا از آن طریق آیه را به خاطر بیاورید . هر چند که ما در حفظ از معنا کمک می گیریم ولی در هنگام ارائه محفوظات فقط در جایی که ممکن است خیلی اشتباه پیش بیاید، از معنا به عنوان نشانه استفاده کنیم و نباید متکی به این باشیم که با کنار هم گذاشتن معنای آیه ذره ذره آیه را به یاد بیاوریم بلکه باید با آرامش آیه ای را پس از آیه دیگر از ذهن به زبان جاری نماییم. البته بعد از اینکه یک سوره یا جزئی برای شما ملکه شد می توانید همزمان با بیان آیه معنا را هم تداعی کنید. نه اینکه اول معنا را بیاورید در ذهن و با تکیه بر آن بخواهید آیه را بخوانید چون اینکار حسن حفظ شما را ضعیف می کند.

حسن حفظ خوب در محفوظات قبلی ملاکی است برای ورود به حفظ صفحه جدید . اینکه برخی می گویند تا از تسلط کامل بر سوره یا جزئی مطمئن نشده اید به سراغ سوره یا جزء بعدی نروید به این معنی است که هر گاه خواستیم صفحه جدیدی را حفظ کنیم اول صفحاتی که در جلسات قبل حفظ کرده بودیم از حفظ بخوانیم و اشکالات آن را برطرف کنیم و سپس به حفظ صفحه جدید بپردازیم . نه اینکه روال حفظ را قطع کنیم و مثلا یک هفته و یا گاهی یک ماه و بیشتر حفظ کردن را به تعویق بیندازیم به این امید که می خواهیم بر محفوظات قبلی مسلط شویم و بعد صفحه ی جدیدی را به محفوظاتمان اضافه کنیم. اینکار نه تنها باعث تسلط روی محفوظات قبلی نمی شود بلکه آمادگی ما را برای حفظ کم می کند چون حفظ کردن یک کار عادتی است و اگر به طور متناوب و مرتب انجام نشود نتیجه لازم به دست نمی آید و از طرفی طولانی شدن مدت حفظ را به دنبال خواهد داشت که خود باعث سرخوردگی حافظ و گاهی ترک حفظ به طور کامل خواهد شد.بنابراین برنامه حفظ کردن باید مرتب و بدن تعویق باشد ولی در این میان دوره و تثبیت منظم و مستمر هم لازم است تا با حسن حفظ عالی به جلو حرکت کنیم.

پاسخگویی محفوظات

برای دیگران حفظیات خود را قرائت کنید . لازم است که حافظ قرآن برای حفظ تنها متکی به خودش نباشد، بسیار عمل مناسبی است که حافظ قرآن هنگام قرائت آیه هایی که حفظ کرده، به وسیله شخص و یا تطبیق دادن با نسخه ای که از روی آن اقدام به حفظ کرده، حفظیات خود را بررسی کند و بهترین حالت آن است که شخص بررسی کننده نیز در حال حفظ همین بخشها بوده باشد. در این حالت است که حافظ احتمالاً از بخش های فراموش شده خویش مطلع گشته و یا از بخشهایی که جا به جا می خواند، آگاه گردد. در حالی که قبلاً نسبت به آنها وقوف نداشته است. چون بسیاری از ما گمان می کنیم که درست حفظ کرده ایم، اما هنگامی که آن را با نسخه تطبیق می دهیم، خطاهایمان آشکار می شود. چون شخصی که در حال حفظ است به خطاهای خود آگاه نیست و نمی داند که چه اشتباهاتی دارد، مگر این که تطبیق داده شود. پرسش باید در برنامه هر روز ما قرار گیرد و همیشه هم یکسان از ما پرسش نشود یعنی همیشه یک نفر از اول تا آخر جزء از ما تحویل نگیرد بلکه پرسش های پراکنده صورت گیرد و گاهی سرعت انتقال پرسشگر از یک سوال به سوال دیگر زیاد باشد تا سرعت انتقال ذهن ما هم در پاسخگویی بالا رود.

در هنگام پرسش غیر از سوالات پراکنده ای که از اجزاء می شود باید برخی سوالات خاص را هم مد نظر داشته باشیم مثل سوال از اول سوره یا آخر سوره و یا آخرین صفحه و اولین صفحه ی یک جزء واتصال یک جزء به جزء دیگر و…

مرور محفوظات

آنچه را که حفظ کرده اید، مرور کنید. حافظ قرآن نباید تصور کند که چون آیه یا سوره ای را حفظ کرده، همیشه در ذهن خواهد داشت. بلکه باید دائماً آن را تکرارکند وگرنه به سرعت از خاطرش خواهد رفت. ولی اگر این عمل تکرار، صورت گیرد حافظ قرآن می تواند مطمئن باشد که همیشه آنچه را به خاطر سپرده در ذهن خود خواهد داشت. البته دوره ها باید به صورت های متفاوتی باشد و همیشه یک حافظ قرآن در هنگام تمرین از اول تا آخر یک جزء یا سوره را به ترتیب نخواند بلکه گاهی هم از صفحات وسط یا پایانی شروع به دوره کند و کم کم صفحات ابتدایی را هم اضافه کند تا یک جزء کامل شود.در هر حال تفنن و گوناگونی در شیوه های دوره بسیار مفید و مؤثر است.

مشابهات قرآنی

نسبت به بخشهای مشابه آگاه باشید. خداوند نسبت به بخشهای مشابه قرآن مجید که در تأیید یکدیگرند، می فرمایند: « خداوند بهترین سخن را در هیأت کتابی همگون و مکرر فرو فرستاد، که پوستهای کسانی که از پروردگارشان خشیت دارند، از آن به لرزه در آید، سپس (آرامش یابند) پوستهایشان و دلهایشان با یاد خدا نرم شود، این هدایت الهی است که به آن هر کس را بخواهد به راه می آورد و هر کس که خداوند بیراهش گذارده باشد، راهنمایی ندارد». سوره زمر، آیه 23).

قرآن کریم شامل 114 سوره و 6236 آیه است. در میان این آیات، آیه هایی وجود دارند که شبیه به یکدیگرند. حافظ قرآن برای آن که آنها را با یکدیگر اشتباه نکند، نیاز به دانش در مورد آنها دارد که این کار  نیز جز با مطالعه در مورد آیات و تمرین و تکرار حاصل نمی شود.

در حفظ ایات مشابه نیاز نیست که کل یک آیه را با آیه  یا آیات مشابهش مقایسه کنید چون اینکار بیشتر شما را گیج می کند بلکه اگر دو آیه مشابه از جهت صفحه در نزدیکی هم باشند مقایسه آنها از حیث عبارتی بلامانع است اما وقتی با فاصله چند جزء از هم قرار دارند برگشت به صفحات دور، یک فاصله زمانی را در حین حفظ یا دوره ایجاد می کند که نظم خواندن و نظم ذهن را از ما می گیرد بنابراین اگر قرار است نشانه گذاری و ارجاعی هم در مقایسه آیات مشابه باشد بهتر است فقط از جهت تفاوت مکانی آنها در صفحه و یا نشانه ی خاصی که هر آیه در یک جزء یا سوره  خاص دارد باشد نه بیش از آن.  و اصلا هیچ مقایسه ای در هنگام حفظ بین عبارت های مشابه انجام ندهیم. بلکه اصلا بهتر است خود را خالی الذهن کنیم یعنی اصلا توجه نداشته باشیم که مشابهی هم وجود داشته چون اگر به مشابهش توجه کنیم آنچه از قبل در ذهن به خاطر سپرده ایم در این آیات جدید هم به زبان می آید و توجهمان به خود صفحه جدید کم می شود و این امر حسن حفظ اولیه ما را هم مختل می کند. به طور مثال وقتی آیات 31 تا 39 سوره حجر را حفظ می کنیم حتی اگر متوجه شباهت آن با آیاتی که پیش از این در 11 تا 16 سوره اعراف وجود دارد شدیم کافی است تا آیات سوره اعراف را به خوبی حفظ کرده باشیم و اکنون آیات سوره حجر را هم در جای خود به خوبی حفظ کنیم و اصلا نیاز نیست به آیات سوره اعراف رجوع کنیم و دائما تفاوت ها  و مشابهت ها را مقایسه کنیم همین که بدانیم اکنون در جزء 14 هستیم و آیاتی از حجر را حفظ می کنیم کافی است تا هیچ اشتباهی با سوره اعراف پیش نیاید. و البته قطعا صرف آگاهی از اینکه آیات مشابهی برای این آیات هست باعث می شود تا هنگام خواندن طوطی وار آیات را نخوانیم بلکه با توجه و دقیق بخوانیم تا نا خود آگاه به جای دیگری از قرآن منتقل نشویم.

سالهای طلایی حفظ قرآن

موفق ترین اشخاص، کسانی هستند که در سالهای طلایی عمر خود برای حفظ قرآن تلاش کنند. این سالهای طلایی برای حفظ قرآن، سنین 7 تا بیست و سه سالگی است. حفظ کردن و حافظ شدن در این سنین بسیار مناسب است. در حقیقت این سالها مناسبترین سالهای حفظ قرآن است. بنابراین لازم است که هر شخص در طی این سالهای زندگی به حفظ کتاب مقدس الهی اقدام کند. اما این به این معنی نیست که در سنین بعد از این امکان حفظ نیست تجریه نشان داده که افرادی در سنین بالا هم با همت خود و توفیق الهی توانسته اند امر حفظ را به انجام برسانند لذا هیچ محدودیت سنی برای حفظ قرآن وجود ندارد بلکه آنچه که در سنین 7 تا بیست و سه سالگی امتیاز محسوب می شود این است که در این سنین حافظه بسیار سریع عمل می کند چون مشغله های زندگی کمتراست و ذهن نیز تازه و جوان است. بنابراین هر آنچه که شخص طالب باشد، به سرعت به خاطر سپرده خواهد شد. پس به امید خدا با ایجاد انگیزه و اشتیاق برای امر حفظ در هر سنی که هستید این امر بزرگ را شروع کنید و بدانید خدا با شماست و شما را حمایت می کند چون عملتان در این جهت است که کلام الهی را به ذهن و قلب خود بسپارید و سینه ای که جایگاه کلام الهی شد توفیق و آمادگی بیشتری برای قرب الهی به دست خواهد آورد. «و من الله التوفیق»

حفظ عملیاتی قرآن

برنامه شما بهتر است از جزء 30 شروع شود چرا که به جهت کوتاهی سوره ها انگیزه و جذابیت بیشتری را برای شما ایجاد می کند و از طرفی می توانید از همین سوره های کوتاهی که حفظ می کنید در محافل و نیز نمازهای واجب و مستحبی بهره ببرید.چنانچه قرائت بسیاری از سوره های جزء 30 در اعمال روزهای خاصی مثل اعمال امّ داوود وارد شده است و شما می توانید با افتخار آن ها را از حفظ بخوانید.

حفظ جزء 30 معمولا باید در 3 ماه تنظیم شود تا به مرور آمادگی لازم در امر حفظ را به دست آورید و در مورد بقیه اجزاء می توانید هر یک را در یک ماه و نیم تا دو ماه حفظ کنید .به این شکل و با کمک استاد مربوطه که حتما به آن نیاز دارید می توانید در یک دوره سه ساله  حافظ کل قرآن شوید انشاءالله. اما برخی افراد به جهت وسعت زمانی و نیز استعداد فوق العاده الهی که دارند می توانند این کار مهم را در یک سال به انجام برسانند که البته آمادگی های لازم و تمارین خاص خود را می طلبد.

علاوه بر مطالب ذکر شده رعایت نکات ذیل نیز در مسیر حفظ الزامی است:

۱- وقت را تنظیم کنید: الف) براى حفظ، ب ) براى تکرار.

بهترین وقت حفظ، صبح است و بهترین وقت تکرار، شب قبل از خواب است. حفظ باید ساعتى مشخص داشته باشد مثلاً اگر هفت صبح است همیشه و هر روز به همین شکل باشد اما در تکرار و دوره محفوظات قبلی ،فرقى نمى‏کند در جاهاى مختلف مى‏تواند باشد. البته این پیشنهاد ما به شماست اما ممکن است هرکس زمان خاصی را فراغت داشته باشد بنابراین می تواند غیر از ساعاتی که گفته شد برای حفظ و تکرار وقت بگذارد .اما نکته قابل توجه این است که این زمان باید تعیین شده باشد یعنی در هر روز بداند که قرار است در چه ساعاتی تا پایان روز به کار حفظ و دوره قرآن بپردازد، تا به این ترتیب ، ذهن خود به خود آمادگی لازم برای آن زمان تعیین شده را کسب کند و مهمتر اینکه نظم مشخصی در کارها ایجاد شده است.

۲- قرآن ، واحد باشد یعنى قرآنى که از روى آن حفظ مى‏کنید را عوض ننمایید و بهتر است بدون ترجمه باشد. خط قرآن باید عثمان طه باشد چون شروع و پایان یکسان در صفحات باعث نظم می شود. و همچنین بهتر است قرآن از ترجمه و هر نوع حاشیه های اضافی خالی باشد و خط آن در حد متوسط باشد البته شما می توانید از قرآن کوچکتری برای دوره استفاده کنید تا بتوانید آن را با خود حمل کنید اما برای حفظ از قرآنی در قطع متوسط به بالا استفاده نمایید تا بتوانید خطوط آیات را درشت ببینید و همین در حفظ شما بسیار موثر است.

۳- نوار استادى که مى‏پسندید در ساعات فراغت گوش دهید. البته نحوه گوش دادن نوار بستگی دارد به نتیجه ای که می خواهید از آن بگیرید :

اگر نوار را برای پیش مطالعه گوش می کنید و یا پس از حفظ جدید برای تثبیت حفظ گوش می کنید بهتر است با حواس جمع باشد یعنی در حال انجام کار نباشد یعنی به نحوی نباشد که فقط نوای نوار در گوش شما باشد بلکه باید همانطور که نوار تلاوت می کند شما هم بتوانید همزمان همان آیات را از متن قرآن ببینید.در این موارد به هیچ وجه به همراه نوار نخوانید و یا حتی در ذهنتان چیزی را مرور نکنید چون اینکار فرصت شنیدن عبارات درست از زبان قاری را از شما می گیرد.

اگر نوار را برای بهتر شدن لحن و یا به عنوان دوره گوش می کنید فقط کافی است که صدای نوار به گوش شما برسد و دقت و توجه زیادی را نیاز ندارد.یعنی هنگام رانندگی و یا راه رفتن در خیابان و یا انجام کارهای روزانه همزمان نوای قرآن را هم بشنوید.

۴- محفوظات خود را براى کسى بخوانید که اشتباهات شما را بگوید. این شخص بهتر است حداقل توانایی روان خوانی قرآن را داشته باشد تا مبادا شما را بیشتر دچار اشتباه کند و بهتر این است که خود آن شخص پرسش کننده نیز در امر حفظ وارد باشد.

۵- عجله نکنید و با تأنى بخوانید. البته نه خیلی کند بخوانید و نه خیلی تند بلکه در خواندن خود تفنن ایجاد کنید

۶- با صداى بلند بخوانید. ولی نه به اندازه ای که از شما انرژی زیادی بگیرد و بعد از مدت زمان کوتاهی خسته شوید بلکه صدایی متوسط نه خیلی بلند و نه خیلی کوتاه .به هیچ وجه زیر لب و به قول معروف ،در دلتان محفوظات را مرور نکنید.

7- به همان سبک که حفظ مى‏کنید تکرار کنید. البته لازم به ذکر است که این نباید باعث شود که در یادآوری محفوظات خود وابسته به لحن خاصی شوید چون در این صورت به محض تغییر لحن خود و یا پرسشگر، به حسن حفظتان لطمه وارد می شود و ذهنتان در بیان محفوظات به هم می ریزد.

8- هنگام خستگى و کسالت استراحت کنید به خودتان بى‏جهت فشار نیاورید.

۹- با عشق بخوانید و به ثواب حفظ و اثرات روحى حفظ توجه کنید.

۱۰- روى روابط آیات و صفحات دقت کنید. ربط صفحه قبل با صفحه بعد مورد دقت قرار گیرد. خواه ارتباط معنایی باشد یا ارتباط ظاهری و لفظی .اگر هیچ ارتباطی هم نیافتید با تکرا آخرین عبارت از آخرین آیه صفحه قبل به همراه اولین کلمه از آیه ی اول صفحه بعد ، این ارتباط را ایجاد کنید.

۱۱- در ابتدا هر روز یکبار و بعداً هفته‏اى یکبار و هرچه محفوظات زیادتر شد ماهى یک بار همه محفوظات را تکرار کنید.که البته این کار نیاز به یک برنامه ریزی مشخص و دقیق دارد که تکرارها با فاصله مناسب صورت گیرد. در یک نگاه کلی می توان اینطور برنامه ریزی کرد که:

تا زمانی که محفوظات زیر 10جزء باشد همه محفوظات هفته ای یک مرتبه دوره شود یعنی بین آخرین باری که هر جزء خوانده می شود با مرتبه ی بعدی که دوره می شود بیش از 7 روز فاصله نباشد برای محقق شدن این امر لازم است تا زمانی که 7 جزء حفظ هستید روزی یک جزء و زمانی که به بیش از هفت جزء رسید روزی یک و نیم جزء دوره کنید

وقتی محفوظات زیر 20 جزء باشد باید همه محفوظات هر 10 روز یک بار دوره شود یعنی روزی 2 جزء.

وقتی محفوظات بالای 20 جزء می شود هر 15 روز یک بار باید کل محفوظات دوره شود یعنی روزی یک و نیم جزء دوره شود.

با پایان 30 جزء لازم است قرآن آموز حداقل در 6 ماه  اول بعد از اتمام حفظ روزی 3 جزء را دوره کند و پس از آن بسته به نیازش برنامه ریزی داشته باشد.

۱۲- پشتکار داشته باشید و علاقه در خودتان ایجاد کنید.

۱۳- با افراد و مکان‏هاى مقدس مرتبط باشید.

۱۴- گرد ملاهى (لهو و لعب) نروید.

تو به سوى قرآن برو که قرآن حَمَلْناهُمْ فِی اَلْبَرِّ وَ اَلْبَحْرِ تو را حمل مى‏نماید و هرگز در بیابان و دریا دو وادى هلاکت تنهایت نخواهد گذاشت اما شرایطى دارد و باید به (اشد شوقاً) یعنى عشق برسى تا تو را حامل باشد.

عروس حضرت قرآن

نقاب آنگه براندازد

که دارالملک ایمان را

مجرد بیند از غوغا

غوغاها و هوس‏ها را کنار گذار، کینه‏ها و حسدها را خاموش کن تا زیبایى‏هاى قرآن را دریابى وقتى که زیبایى‏هاى قرآن را یافتى دیگر بر مرکب عشق قرآن سوار خواهى شد و به جاهایى خواهى رسید که اکنون قدرت تصور آن هم نیست.

نتیجه

چیزى به نام حافظه ضعیف وجود ندارد. حافظه‏ها دو نوعند؛ تربیت شده و تربیت نشده.. فقط باید بدانیم که ما کدام یک از ایندو نوع حافظه را داریم و در صورت نیاز براى تربیت و پرورش حافظه خود اقدام اساسىکنیم. روش‏هاى تقویت حافظه فراوانند و شاید بسیارى از آنها از حوصله این بحث خارجباشد و شاید هم اغلب راهکارها به تمرین و ممارست ختم شود که کارى عملى است و نهتئورى.

آن چه ما قصد بیان آن را داشتیم تلنگرى به ذهن‏هاى تسلیم شده‏اى استکه گمان مى‏کنند هرگز نخواهند توانست طلسم فراموش کارى خود را بشکنند. آنها بایدبدانند که براى داشتن یک حافظه قوى و نیرومند، لازم است زحمت بکشند و با روش‏هاىعلمى و مجرب، از سرمایه وجودى خود استفاده کنند ,و با تقویت حافظه از این نعمت الهی در جهت قرب الی الله استفاده کنند که می توان گفت یکی از شاهراه های اصلی آن همین حفظ قرآن و کلام الهی است چرا که وقتی کلام الهی در سینه ی کسی نهفته است امانتدار وحی الهی است و اگر به این نعمت توجه داشته باشد و دستخوش روزمرگی نشود نه تنها به قرب الهی نائل می شود بلکه می تواند درجهت رشد و کمال دیگران نیز موثر باشد .

تنظیم برنامه 3 ساله حفظ قرآن

سال اول: حفظ جزء 30 و 1 تا 6 (7 جزء)

3 ماهه اول:جزء 30

8 ماه باقیمانده :هر دوماه یک جزء ونیم (1 تا 6)

1 ماه پایانی: دوره کامل 7 جزء حفظ شده و رفع اشکالات آن ها

سال دوم: جزء 7 تا 18 (12 جزء)

3 ماه اول : روزی یک صفحه حفظ به جز جمعه ها –روزهای جمعه دوره همه محفوظات هفته و رفع اشکالات.(تکمیل 75 صفحه یعنی 3 جزء و 15 صفحه: 7 تا 9 و 15 صفحه از 10)

3 ماه دوم+ یک هفته: روزی یک صفحه حفظ به جز پنج شنبه و جمعه ها –این دو روز دوره همه محفوظات هفته و رفع اشکالات اجزاء قبل. ( تکمیل 3 جزء + 5 صفحه: 11 تا 13)

سه هفته پایانی ماه هفتم: دوره و رفع اشکالات همه اجزاء قبل.(7 جزء )

4 ماه باقیمانده: هر ماه 25 صفحه حفظ کنید. یعنی 5 جزء در 4 ماه.(14 تا 18)

ماه پایانی : رفع اشکالات آخرین محفوظات یعنی 14 تا 18 و دوره مناسب محفوظات قبلی.

سال سوم: 19 تا 29 (11 جزء)

شش ماه اول: هر 25 روز 30 صفحه و 5 روز رفع اشکالات صفحات حفظ شده.یعنی هر ماه یک جزءو نیم و در پایان 6 ماه 9 جزء.(19 تا 27)

دو ماه بعدی : دوره آخرین محفوظات و رفع اشکالات آنها و همزمان دوره محفوظات قدیم.

دو ماه بعدی: هر ماه یک جزء (27 و 28)

دو ماه پایانی : رفع اشکال از دوجزء حفظ شده ی آخر و همزمان دوره سایر محفوظات.

شما می توتنید جدول زمان بندی را بر طبق همان برنامه ای که در حفظ یک ساله ارائه شده است تنظیم کنید.

حفظ قرآن کریم در یک سال

حفظ کل قرآن کریم در یک سال و یا حتی کمتر از یکسال نظایر زیادی دارد. در سده های گذشته مواردی مثل سید شریف رضی (م403)، فقیه بزرگ شیعه سید عبدالکریم بن طاووس (م693)، شاعر اهل بیت فرزدق و تعداد بی شماری از گذشتگان دیگر قرآن را حتی در مدتی کمتر از یک سال حفظ کرده اند و امروز نیز شاهد توفیق جوانان بی شماری هستیم که در دوره های فشرده موفق به حفظ قرآن کریم می شوند.

سخت کوشی، خستگی ناپذیری و تلاش ویژگی کسانی است که در دوره های یک ساله حفظ قرآن کریم موفق می شوند. اما لازم است فردی که می خواهد در یک سال کل قرآن را حفظ کند آشنایی و علاقه کافی به این شیوه حفظ داشته باشد. “کسی که با علاقه و آشنایی با روش های حفظ فشرده، کار حفظ را شروع می کند راحت تر می تواند سختی هایی را که در روند حفظ به وجود می آید را پشت سر بگذارد.”

ممکن است بعضی در آغاز حفظ احساس خستگی و ناراحتی کنند. در این جا آشنایی با روش های حفظ و استقامت در اجرای دقیق برنامه موجب می شود قرآن آموز در افزایش ظرفیت حافظه اش موفق شود.

علاوه بر آشنایی با روش های حفظ فشرده، ارتباط با مربی حفظ هم موجب موفقیت قرآن آموز در طول دوره حفظ می شود، حتی اگر مجموعه های آموزشی، امکانات و فضای مناسبی وجود نداشته باشند، مربی با تجربه و دلسوز می تواند قرآن آموز را به بهترین شکل راهنمایی کند.

تمامی افراد در روند حفظ قرآن کریم با موقعیت ها و چالش هایی روبرو می شوند که مانع از پیشرفت است. این موقعیت ها و چالش ها قرآن آموز را از حالت مطلوب جدا می کند. در چنین موقعیت هایی است که مربی حفظ می تواند راهنمای خیلی خوبی برای یافتن راه حل باشد. مربی، با تجربه هایی که دارد بهترین کمک و راهنما برای غلبه بر موانع است. علاوه بر این مربی حفظ می تواند اشتیاق به حفظ را افزایش دهد و مشوق قرآن آموز در موفقیت های نخستین باشد. در کنار تمامی برنامه ریزی ها و نکات دقیق در دوره های فشرده، همراهی خانواده، کار قرآن آموز را در دوره حفظ یک ساله تسهیل می کند.

برنامه ای که ما برای حفظ یک ساله پیشنهاد می کنیم به شکل زیر است .(ناگفته نماند که تنظیم  برنامه حفظ یک امر منحصر به فرد نیست بلکه هر کسی با در نظر گرفتن شرایط لازم و اطلاعات کافی در امر حفظ و نیز تجربه ی عملی ، می تواند برنامه خوب و کاملی را به دیگران پیشنهاد بدهد)

با توجه به اینکه در طول 12 ماه قرار است 30 جزء را حفظ کنید مشخص است که در یک ماه باید بیش از دو جزء را به اتمام برسانید و می توان گفت تقریبا باید در هر روزیک صفحه و نیم را به اتمام برسانید یعنی در هرماه 45 صفحه را کامل کنید و بخشی از برنامه را نیز به دوره آن چه که حفظ می کنید بپردازید توجه داشته باشید حفظ باید به همراه تثبیت باشد یعنی همان زمانی که حفظ می کنید به خوبی و با تثبیت بالا حفظ کنید و گمن نکنید که یک مرتبه حفظ می کنید و زمان دیگری را بهتثبیت آن باید بپردازید بلکه فقط با دوره مناسب محفوظات را در ذهن ماندگار می کنید. در جدول زیر تنظیم برنامه و ساعات مورد نظر برای هر تمرین را ملاحظه می کنید. به طور میانگین باید حداقل روزانه بین 3 تا 4 ساعت زمان صرف کنید.

هر ده روز یک بار باید کل محفوظات مورد امتحان قرار بگیرد و با نظر یک استاد اگر جزئی اشکال زیادی دارد در برنامه تثبیت قرار گیرد.

*

حفظ جدید: 1/5 صفحه در 45 دقیقه

نوار: 25 دقیقه (صفحاتی که جدید حفظ شده ) فاصله گوش دادن نوار از حفظ جدید نباید بیش از یک ساعت باشد.

دوره محفوظات قدیم:نیم ساعت برای آخرین محفوظات- بین نیم ساعت تا یک ساعت دوره محفوظات قدیم

پرسش:در نیم ساعت هر میزان که شد

دوره حفظ جدید:یک ربع تا نیم ساعت(پیدا کردن اشکالات و رفع آنها)

نوار:25 دقیقه با تکرار.(از صفحات حفظ شده)

 

 

 

الحاقیه

 

از آنجایی که برخی دوست دارند مدت زمان تکمیل حفظ خود را انتخاب کنند با بیان زمانبندی زیر امکان این انتخاب را برای شما خواننده و قرآن آموز محترم فراهم کرده ایم.البته توجه داشته باشید که انتخابی عاقلانه و واقع بینانه داشته باشید و صرفا به طول مدت توجه نکنید بلکه توانایی های خود را از جهت شرایط کاری و اوقات فراغت و مشکلات کاری و تحصیلی در نظر بگیرید و یکی از موارد زیر را نتخاب کنید و البته پس از انتخاب، با اراده و محکم همان روالی که در شروع کار با انرژی در پیش می گیرید تا انتهای مسیر از دست ندهیدزمانبندی زیر فقط یک تقسیم بندی زمانی با در نظر گرفتن تعداد آیات قرآن است و به این معنی نیست که می تواند تقسیم بندی مناسبی برای حفظ باشد چرا که طول آیات قرآن بسیار با هم متفاوت است و در بسیاری از اجزاء آیات بیش از یک خط هستند و در برخی اجزاء ، آیات کوتاهتر دیده می شود که برخی فقط دو کلمه دارند. لذا استفاده از این تقسیم بندی برای حفظ کردن ،هرچند که رد نمی شود اما توصیه هم نمی شود چون برنامه ریزی حفظ باید گام به گام باشد و با توجه به تغییر شرایط فکری و زمانی و مکانی موجود تغییر یابد. .«و مِنَ الله التّوفیق»

 

تقسیم بندی حفظ بر اساس تعداد آیات قرآن:

 

اگر شما  در روز (فقط یک آیه) از قرآن کریم را حفظ کنید،کل قرآن را  در مدت 17 سال و 7 ماه و 9 روز حفظ  می نمایید.

 

و اگردر روز 2 آیه را حفظ کنید در 8 سال و 9 ماه و 18 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 3 آیه را حفظ کنید در  5 سال و 10 ماه و 13 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 4 آیه را حفظ کنید در  4 سال و 4 ماه و 24 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 5 آیه را حفظ کنید در  3 سال و 6 ماه و 7 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز6 آیه را حفظ کنید در  2 سال و 11 ماه و 4 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 7 آیه را حفظ کنید در  2 سال و 6 ماه و 3 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 8 آیه را حفظ کنید در  2 سال و 2 ماه و 12 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 9 آیه را حفظ کنید در  1 سال و 11 ماه و 12 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 10 آیه را حفظ کنید در  1 سال و 9 ماه و 3 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 11 آیه را حفظ کنید در  1 سال و 7 ماه و 6 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 12 آیه را حفظ کنید در  1 سال ، 5 ماه و 15 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 13 آیه را حفظ کنید در  1 سال و 4 ماه و 6 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 14 آیه را حفظ کنید فقط در  1 سال و 3 ماه  قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 15 آیه را حفظ کنید در  1 سال و 2 ماه و 1 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 16 آیه را حفظ کنید در  1 سال و 1 ماه و 6 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 17 آیه را حفظ کنید در  1 سال و 10 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 18 آیه را حفظ کنید در  11 ماه و 19 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 19 آیه را حفظ کنید در  11 ماه و 1 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

و اگردر روز 20 آیه را حفظ کنید در  10 ماه و 16 روز قرآن را حفظ خواهید کرد.

 

البته آنچه که مناسبتر به نظر می رسد این است که حفظ را به صورت صفحه ای تقسیم بندی کنید ودر برنامه حفظ قرار دهید بنابراین می توان برنامه را به این صورت تنظیم کرد (بهتر است طول دوره حفظ از یک سال کمتر نباشد مگر در مورد استعدادهای خاص که در کمتر از این زمان هم بتوانند حفظ قرآن را تکمیل کنند.)

 

برنامه حفظ یک ساله :

 

طبق جدول و برنامه ذکر شده در صفحه 32 و 33 همین جزوه می توانید برنامه ریزی داشته باشید .

 

برنامه حفظ  20 ماهه : روزانه یک صفحه از قرآن باید حفظ شود به همراه زمانبندی مناسب برای دوره محفوظات قدیم و جدید و برنامه گوش دادن نوار . به طور متوسط ،روزانه 3 تا 4 ساعت باید زمان صرف کنید .:

 

* 45 دقیقه برای حفظ جدید و 20 دقیقه برای گوش دادن به نوار همین صفحاتی که حفظ کرده اید که این برنامه باید حداکثر تا یک ساعت بعد از حفظ ، انجام شود .

 

*20 دقیقه نوار صفحاتی که قرار است در روز بعد حفظ شود

 

*15 دقیقه پرسش از آخرین محفوظات

 

* 1 ساعت برای دوره محفوظات قدیم

 

می توانید طرح درس حفظ را به صورت هرروزه انجام دهید و یا اینکه در 2 روز از هفته تقسیم کنید و حفظ کنید یعنی 3 صفحه را در یک روز و 3 صفحه را در روز دیگر حفظ کنید.

 

برنامه حفظ 2 ساله: در شش ماه اول، روزانه یک صفحه و در یک سال و نیم بعدی ماهیانه 24 صفحه باید حفظ شود یعنی در هفته 6 صفحه . به همراه زمانبندی مناسب برای دوره محفوظات قدیم و جدید و برنامه گوش دادن نوار .

 

البته بهتر است در 24 روز اول ماه ،حفظ انجام شود و 6 روز پایانی ماه حفظ انجام نشود و فرصتی برای رفع اشکالات صفحات حفظ شده در طول 24 روز باشد. به طور متوسط ،روزانه 5/2 تا 3 ساعت باید زمان صرف کنید .

 

* 45 دقیقه برای حفظ جدید و 20 دقیقه برای گوش دادن به نوار همین صفحاتی که حفظ کرده اید که این برنامه باید حداکثر تا یک ساعت بعد از حفظ ، انجام شود .

 

*20 دقیقه نوار صفحاتی که قرار است در روز بعد حفظ شود

 

*15 دقیقه پرسش از آخرین محفوظات

 

* 1 ساعت برای دوره محفوظات قدیم

 

می توانید طرح درس حفظ را به صورت هرروزه انجام دهید و یا اینکه در 2 روز از هفته تقسیم کنید و حفظ کنید یعنی 3 صفحه را در یک روز و 3 صفحه را در روز دیگر حفظ کنید.

 

برنامه حفظ 5/2 ساله : در هر هفته 5 صفحه از قرآن باید حفظ شود به همراه برنامه مناسب برای دوره محفوظات قدیم و جدید و برنامه گوش دادن نوار . البته باید در 5 روز اول هفته حفظ انجام شود و 2 روز پایان هفته به دوره و رفع اشکالات این 5 صفحه بپردازید. به طور متوسط ،روزانه 2 تا 5/2 ساعت باید زمان صرف کنید .

 

* نیم ساعت  برای حفظ جدید و 20 دقیقه برای گوش دادن به نوار همین صفحاتی که حفظ کرده اید که این برنامه باید حداکثر تا یک ساعت بعد از حفظ ، انجام شود .

 

*20 دقیقه نوار صفحاتی که قرار است در روز بعد حفظ شود

 

*15 دقیقه پرسش از آخرین محفوظات

 

* 1 ساعت برای دوره محفوظات قدیم

 

برنامه حفظ 3 ساله : طبق برنامه ذکر شده در صفحه 30 از همین جزوه.

 

برنامه حفظ 5 ساله :در هفته 5/2 صفحه حفظ انجام می شود یعنی در هر ماه 10 صفحه به همراه برنامه مناسب برای دوره محفوظات قدیم و جدید و برنامه گوش دادن نوار. روزانه به طور متوسط  5/1 تا 2 ساعت باید زمان صرف کنید.

 

 

                                  بسم الله الرحمن الرحیم<?xml:namespace prefix = o ns = “urn:schemas-microsoft-com:office:office” />

 

دیدگاه های تربیتی قرآن

 

چکیده

در بررسی دیدگاه های تربیتی قرآن کریم سه محور قابل رویت می باشد؛ توصیه ها و شیوه هایی که خداوند در قالب دستورات تربیتی به پیامبران ارائه نموده است و در برخی آیات نیز به طور مستقیم و غیر مستقیم پیامبران را به عنوان الگو معرفی نموده است و آن چه که از این آیات و به ضمیمه ی آیات دیگر به دست می آید این است که هدف و غایت نهایی همان غایت خلقت است که بی شک قرب الهی می باشد.

کلید واژه: تربیت، دیدگاه، قرآن، الگو، روش، هدف، مفسر.

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

همه انسان ها به دنبال این هستند که بدانند سعادت و کمالشان در چیست؟ و در این میان، گروه زیادی از انسان ها به خاطر عدم اعتقاد به مبانی دینی، سعادت خود را در محدوده ی نظام مادی و دنیوی می دانند اما از نظر اسلام، بهترین و بالاترین راه سعادت؛ تربیت و تزکیه نفس است.“قَد افلَحَ مَن زکّها“ و بعثت پیامبران و پیشوایان دین هم به همین منظور می باشد. “لَقد مَنّ الله علی المومنینَ إذ بعثَ فیهِم رسولاً مِن انفسِهِم…“ در قرآن کریم هم دستورات فراوانی وجود دارد که نشانه ی کرامت اخلاقی است و البته این دستورات و نظایر آن، به منظور تربیت و تزکیه ی روح انسانی و تکامل یافتن در مسیر عبادت و بندگی خدای متعال است. از جمله آن که می فرماید: “وَ قولوا للناسِ حُسنا“ “وَ اذا حیّیتُم بتحیه فَحَیّوا باَحسَنِ مِنها اَو رُدّوها” “اِدفَع بالَّتی هِیَ اَحسَنُ“. آن چه در این نوشتار مطرح می شود دیدگاهی است که قرآن کریم به مسائل تربیتی دارد. قرآن کریم می فرماید: رستکاری و فلاح از آن کسی است که نفس خودش را تربیت و روح خود را تزکیه کند و جنبه معنوی را رشد و تعالی بخشد و از آلودگی به خلق و خوی شیطانی و گناه پاک سازد در عظمت تربیت نفس همین بس که قرآن کریم در سوره ی شمس، پس از ذکر یازده سوگند می فرماید: سوگند یاد نشده است و طبیعی است که هر قدر سوگند های قرآن در یک زمینه بیشتر باشد و محکم تر باشد، دلیل بر اهمیت موضوع است.

بنابراین ما هم با الهام از آیات و برخی روایات و با استفاده از دریافتی که مفسرین متقدم و متأخر از این گونه آیات دارند، به طرح مسائل تربیتی می پردازیم و هدف ما هم از طرح و بررسی این موضوع این است که راهکارهای تربیتی قرآن را به خواننده عزیز ارائه دهیم تا راه کمال و سعادت و تربیت نفس را از این عظیم ترین کتاب تربیتی یعنی قرآن، دریابیم و بر اساس رهنمودهای آن در این مسیر گام برداریم.

معنا و مفهوم تربیت از منظر قرآن

قرآن کریم از تربیت کردن، گاهی با واژه «رب» و گاهی با واژه «تزکیه» و سایر مشتقات آن یاد کرده است. بدین معنا که هر جا مقصود، تربیت تمامی ابعاد انسانی، در دو بعد مادی و معنوی، جسمی و روحی، بوده است، قرآن کریم واژه «رب» را به کار برده است؛ مانند آن موارد که سخن از تربیت الهی، تربیت پدر و مادر و یا تربیت فرمانروایان امور، و یا مالک و صاحب چیزی در میان باشد. اما در آن موارد که مراد و مقصود، تربیت و شکوفا ساختن نیروهای معنوی انسان‌هاست، از واژه «تزکیه» استفاده کرده است؛ مانند تربیت پیامبران الهی، و کارکرد تربیتی معارف قرآن و کتاب‌های آسمانی، و یا موارد خود تربیتی انسان، به معنای تصمیم و اراده وی بر پاک‌سازی جان از رذایل و ناپاکی‌ها. هر چند واژه‌های قرآنی دیگری مثل رشد، هدایت، شفاء، تقوا، تهذیب، انبات، صنع، اصلاح، تطهیر و… را نیز می‌توان به نوعی ناظر بر تربیت مورد نظر قرآن به حساب آورد، اما هیچ یک به اندازه ی تزکیه، ناظر و متمرکز بر روی تربیت دلخواه قرآن، به مفهوم فراهم سازی بستر و زمینه رشد و شکوفایی کشش‌ها و گرایش‌های مثبت معنوی و متعالی انسانی نیست. گذشته از تأمل در معنا و مفهوم تزکیه ، از جمله ادله‌ای که برای اثبات جایگاه محوری تزکیه در میان سایر مفاهیم تربیتی قرآن می‌توان برشمرد، دو چیز است:

1- از تأمل در واژه‌های تربیتی و آیاتی که سیمای انسان رشد یافته و تکامل یافته از جنبه استعداد و نیروهای معنوی را ترسیم می‌کند، به این مطلب دست می یابیم که سایر واژه‌هایی که در ادبیات قرآنی حامل بار تربیتی هستند، چهره انسانی که در مسیر کمال یابی و تربیت پذیری قرار دارد را تصویر می‌کنند، حال آنکه دست یافتن به مقام تزکیه، ترسیم کننده سیمای انسان باریافته به قله کمال و  تربیت یافتگی است؛“قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا*وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا“ (شمس/ ۹-١٠) «هر کس نفس خود را پاک و تزکیه [تربیت] کردرستگار شد.و آن کس که نفس خود را با معصیت و گناه آلوده ساخت، نومید و محروم گشته است.»“قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى“(اعلی/۱۴)«رستگار شد آن کس که نفس خویش را تزکیه کرد.»“… وَمَنْ تَزَکَّى فَإِنَّمَا یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ ..“(فاطر/۱۸)«و هر کس به تزکیه و پاکی خویش بپردازد، نتیجه آن به خودش باز می‌گردد.»

2- دلیل دیگر آن است که فرآیند رسالت پیامبران و مهم‌ترین کار ویژه ی آنان در قرآن، تعلیم و تزکیه انسان ها معرفی شده است؛“لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ …“(آل عمران/۱۶۴) «خداوند بر مؤمنان منت نهاد [نعمت بزرگی بخشید] هنگامی که در میان آنها پیامبری از خود ایشان برانگیخت که آیات او را بر آنها می‌خواند و آنها را پاک می‌کند و کتاب و حکمت می‌آموزد.»“اذْهَبْ إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى*فَقُلْ هَلْ لَکَ إِلَى أَنْ تَزَکَّى“(نازعات/۱۷- ۱۸) «ای موسی به سوی فرعون برو که طغیان کرده است و به او بگو: آیا می‌خواهی پاکیزه شوی؟!» بر اساس این آیات شریفه، انسان و جامعه مزکی و پیراسته از آلایش‌ها و رذیلت‌ها، همان انسان و جامعه آرمانی است که انبیای الهی در پی آن بوده و غایت و هدف نهایی تلاش‌ها و کوشش‌های آنان به حساب می‌آید. دیگر اهداف انبیای الهی، اهداف میانی به شمار می‌رود. بر اساس این دو دلیل، می‌توان گفت واژه تزکیه ژرف‌ترین و فراگیرترین واژه‌ای است که قرآن در مورد تربیت انسان مطلوب و مورد نظر خویش به کار برده است. نگاه و نظریه قرآن در این باره که از میان عناصر و مؤلفه‌های سه‌گانه مربی، متربی و شیوه تربیت، کدام یک نقش محوری دارد نوعی وفاق در میان متفکران مسلمان و اندیشمندان علوم اخلاقی و تربیتی وجود دارد مبنی بر اینکه نظام تربیتی قرآن، نظام متربی محور است.(مقاله ی رابطه تعلیم و تربیت از منظر قرآن/1389)

دلیل این وفاق وهم اندیشی، آیات شفاف و روشن قرآن است که به هنگام سخن گفتن از تربیت و تزکیه، نقش اصلی را به اراده، عمل و رفتار متربیان و خواسته و تلاش آنها داده است؛ چه در قرآن کریم، هر گاه پای تربیت و تزکیه به میان آمده است، روی سخن با متربی و کسی است که در پی پیراستن و تزکیه خویشتن خویش است؛ مانند:(قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى)(اعلی/۱۴)(قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها)(شمس/۹)(الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّى)(لیل/۱۸) چنان که پیداست، در این شمار از آیات تربیتی قرآن، محوری‌ترین نقش به متربی نسبت داده شده است چرا که براى حصول تربيت دو چيز لازم است يكى آنكه مربى (بكسر باء) تام الفاعلية باشد و ديگر اينكه مربّى (بفتح باء) تام القابلية باشد. خداوند که در فاعليت خود تام الفاعلية است ذاتا و اگر نقصى باشد از جانب قابليت قابل است. پس خدا ربّ است اگر چه مربوبى نباشد چنانچه او خالق است اگر چه مخلوقى نباشد و رازق است اگر چه مرزوقى نباشد و عالم است اگر چه معلومى نباشد واین متربی است که باید قابلیت تربیت را در خود حاصل کند تا نتیجه ی لازم حاصل شود.(أطيب البيان في تفسير القرآن/1378ش/ ج‏1/ ص438) پس ذات مقدس حق در هر موجودى در اين عالم، استعداد و قابليّت تكامل و تربيت را به وديعت نهاده، و اگر موجودى طريق تكامل را نپيمود و استعداد خود را به فعليّت نرسانيد بواسطه تصادف با موانعى بوده كه قابليت او را از بين برده و مانع پيشرفت او شده است.

شیوه های تربیتی قرآن

بالاترين مرتبه تربيت حق ارسال رسل و انزال كتب و جعل احكام و خلقت بهشت و دوزخ و ترغيب و تهديد كه سبب وصول بنده به مدارك و درجات فيض حق ميشود ميباشدو محور تربیت، نفس انسان است و تربيت نفس نیز عبارت است از آراستن نفس به نيكى ها و پيراستن آن از بدى ها و آلودگى ها به تعبير ديگر تربيت و تزكيه نفس ، يكى از اهداف بزرگ رسالت انبياست كه قرآن مى فرمايد: و لقد منّ اللّه على المؤمنين اذبعث فيهم رسولاً من انفسهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمة(آل عمران/164) يعنى همانا خداوند بر افراد با ايمان منت نهاد و نعمت سنگينى را بر آن ها ارزانى داشت كه بر آنان پيامبرى را مبعوث نمود تا بر آنان آيات خداوندى را تلاوت كند و آنان را از آلودگى ها پاك سازد و به آن ها كتاب و حكمت تعليم دهد. وَ يُزَكِّيهِمْ‏ تزكيه بمعنى رفع رجاست و پليدى و خباثت و نجاست است، و حضرتش مبعوث شد براى رفع رجس كفر و شرك و اخلاق رذيله و افعال سيّئه كه در دوره جاهليت سر تا سر عالم را گرفته بود بالاخص در جزيرة العرب.(اطیب البیان فی تفسیرالقرآن/1378ش/ ج 3/ص 419)

محيطى كه پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم در آن به حد رشد و سپس به مرتبه نبوت و رسالت رسيد از هر گونه فضائل انسانى و كمالات نفسانى خالى بود و همه اخلاق رذيله و صفات شيطانى در آنجا حكمفرما بود. كبر، نخوت، خودپسندى، خيانت، دروغ، دزدى، قتل، غارت، بى‏عفتى، زنا، قمار، كينه‏توزى، ظلم، بى‏انصافى، ميگسارى و صدها مفاسد ديگر در ميان آنها شيوع داشت و تواضع، فروتنى، امانت، راستى، رحم، عاطفت، عفت، پاكدامنى، انصاف، مروت، عدالت، احسان و ديگر صفات نيك رخت بربسته بودند، در چنين محيطى پيغمبر اسلام بوسيله قرآن جامعه را به پيراسته شدن از صفات زشت و آراسته شدن بصفات نيك دعوت فرمود. يك جا ميفرمايد“ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى‏ وَ يَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ “(نحل/ 92) «بدرستى كه خدا امر ميكند به عدالت و نيكى و اداء حقوق خويشاوندان و نهى ميكند از كارهاى قبيح و زشت و تجاوز بحقوق ديگران، شما را پند ميدهد شايد متذكر شويد» خداوند تبارك و تعالى به سه چيز امر فرموده عدل و احسان و إيتاء ذى القربى و از سه چيز نهى نمود فحشاء و منكر و بغى بايد شما بنده‏گان متذكر شويد و فراموش نكنيد إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ عدل در عقائد خالى از افراط و تفريط يعنى نه چيزى در دين اضافه كند كه بدعت بگذارد يا غلو كند و نه منكر يكى از ضروريات شود كه مرتد ميشود و هر دو از اقسام كفر است و عدل در اخلاق كه از صفات حميده است، و دو طرف آنها از صفات خبيثه افراط و تفريط و عدل در احكام باتيان واجبات و ترك محرمات و نيز عدل بمعنى اعطاء كل ذى حق حقه و صاحبان حقوق بسيارند حق اللَّه و حق الرسول و الأئمه و العلماء و ابوين و اولاد و اقارب و هم جوار بلكه مؤمن . (و الاحسان) بذل مال و الجاه و خدمت ببندگان خدا زائد بر مقدار واجب و اتيان باعمال صالحه و افعال مستحبه و هدايت و ارشاد خلق و اصلاح امور بندگان و قضاء حوائج آنها و كلّ حسن كه نفعش عائد بغير شود بلكه احسان بنفس هم ممكن است شامل شود. وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى‏ اگر مراد ذى القربى مؤتى باشد مراد صله رحم است از آباء و امّهات و اجداد و جدات و ان علوا و اولاد و احفاد و ان نزلوا و اخوه و اخوات و اولاد آنها و اعمام و عمّات و اخوال و خالات و اولاد آنها كه در طبقات ارث هستند تمام ذى القربى هستند و اگر مراد ذى القربى حضرت رسالت باشد چنانچه اخبار بسيارى داريم ائمه اطهار هستند كه يك سهم خمس راجع بآنها است (وَ يَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ) فحشاء افعال قبيحه كه در نظر عرف و عقلاء زشت است و از همين باب است فحش كه با سبّ فرق دارد مثل نسبت لواط و زنا نسبت بغير يا زن يا مادر و خواهر و دختر او به عبارات ركيكه (وَ الْمُنْكَرِ) معاصى كه در نظر شرع منكر است و از اين باب است نهى از منكر كه شامل جميع معاصى ميشود صغيره و كبيره ظاهريه و باطنيه قوليه و فعليه (وَ الْبَغْيِ) تجاوز از حد است و لذا اطلاق بر زنا ميشود زانيه را بغيّ ميگويند و بر ظلم ميشود و بر خروج بر امام مثل اصحاب جمل و صفين و غير اينها فئة باغيه بر حسود ميشود و امثال اينها (يعظكم) مواعظ الهيه ارائه طريق بصراط مستقيم و انذار از سبل شيطانى و عقوبات اخروى و بليّات دنيوى (لعلكم) يعنى بايد و شايد (تذكرون) متذكر شويد و پند بگيريد(اطیب البیان فی تفسیرالقرآن/1378ش/ ج 8 /ص 175-177)

در جاى ديگر ميفرمايد“ وَ قَضى‏ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً، الى آخر الآيات“ (اسراء/ 23- 38 ) «وحكم فرمود پروردگار تو و دستور داد براى جميع مكلفين اينكه عبادت نكنيد مگر او را و به والدين پدر و مادر احسان كنيد و هر آينه اگر نزد تو يكى از آنها به پيرى و بزرگى رسيدند يا هر دوی آنها پس نگو به آنها كلمه اف را و آنها را دور از خود نكن و بگو از براى آنها كلام محترمانه‏.»“وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ“ معنى آیه اين نيست كه اگر به پيرى نرسيده‏اند جائز باشد گفتن افّ بلكه مراد اينست كه انسان در پيرى بهانه زياد دارد و توقعات بسيار و اولاد را خسته و ناراحت ميكند اگر بخواهد تمام توقعات آنها را انجام دهد ميفرمايد اظهار خستگى و ناراحتى نكن و بزبان فارسى‏ايش نگو چون آدم پير زود دل شكسته ميشود در اخبار دارد اگر از كلمه افّ چيزى كمتر بود خداوند از او نهى ميفرمود وَ لا تَنْهَرْهُما نهر كلمه زجر يعنى لا تزجرهما آنها را زجر نكن و ناراحت نكن كه از تو منزجر شوند وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا كَرِيماً با احترام با آنها صحبت كن حرف سبك بآنها نزن باصطلاح معروف است بنشين و بفرما و بتمرگ يك معنى دارد لكن بسيار تفاوت ميكند.( اطیب البیان فی تفسیرالقرآن/1378ش/ ج 8  /ص 238) و جاى ديگر ميفرمايد“وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً“ الى آخر الآيات( فرقان/ 64) «بندگان خدا كسانى هستند كه فروتن بر روى زمين راه ميروند و هر گاه نادانان با آنها سخن گويند بكلام مسالمت‏آميز پاسخ دهند» و …كمتر سوره‏اى در قرآن وجود دارد كه خالى از دستورات اخلاقى و تربیتی باشد هدف قرآن و علّت بعثت پيغمبر اسلام تتميم مكارم اخلاق و تأسيس كارخانه آدم‏سازى است كه ميفرمايد «بعثت لاتمّم مكارم الاخلاق»( اطیب البیان فی تفسیرالقرآن/1378ش / ج‏1/ص 51) مكتبى را كه قرآن تأسيس فرمود مكتب عمل بوده و در مدت كمى توانست مردانى را تربيت كند كه از لحاظ اخلاق و برادرى و برابرى، گذشت و صميميّت و ساير صفات برجسته موجب حيرت جهانيان و واقعا در خور ستايش و ثنا باشند و در خود قرآن در توصيف آنان ميفرمايد“ وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِيمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ“ (حشر/ 9) و بالجملة اگر كسى بدقّت در دستورات اخلاقى قرآن بنگرد و سپس تأثير شگفت‏آورى را كه اين دستورات در مسلمين صدر اول بخشيد بررسى و مطالعه نمايد اذعان و اعتراف ميكند كه اين كتاب از جانب خداوند حكيم و مربّى و پروردگار جهانيان است كه تربيت تكوينى و تشريعى آنان لايق بشأن او است‏( اطیب البیان فی تفسیرالقرآن/1378ش / ج‏1/ص52)

تربيت تكوينى حقّ عبارت از افاضه وجود بتمام ماهيات ممكنه از عالم مجردات تا ماديّات و آنها را بواسطه اسباب و مقدّماتى كه بآنها احتياج دارند از مرتبه قابليّت بمقام فعليت رسانيدن است و تربيت تشريعى عبارت از تكميل نفوس انسانى بواسطه معارف حقه و ملكات حسنه و اعمال صالحه است كه موجب سعادت و رستگارى و نيل بفيوضات اخروى و نعم هميشگى خواهد بود.(همان/ ص 99)و هدايت خداى تعالى دو قسم است: يكى هدايت تكوينى و ديگرى تشريعى. و اما هدايت تكوينى هدايتى است كه به امور تكوينى تعلق مى‏گيرد، مانند اينكه خداوند هر يك از انواع مصنوعات را كه آفريده، او را به سوى كمال و هدفى كه برايش تعيين كرده و اعمالى كه در سرشتش گذاشته راهنمايى فرموده و شخصى از اشخاص آفريده را به سوى آنچه برايش مقدر شده و نهايت و سررسيدى كه براى وجودش قرار داده است به راه انداخته، چنان كه مى‏فرمايد:” رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى‏ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏” (طه/50) و مى‏فرمايد” الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى‏” (اعلی/2-3)

و اما هدايت تشريعى؛ اين هدايت مربوط است به امور تشريعى از قبيل اعتقادات حق و اعمال صالح كه امر و نهى، بعث و زجر و ثواب و عقاب خداوند همه مربوط به آن است. اين قسم هدايت نيز دو گونه است: يكى ارائه طريق يعنى صرف نشان دادن راه كه هدايت مذكور در آيه” إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً”(انسان/3) از آن قبيل است. و ديگر ايصال به مطلوب يعنى دست طرف را گرفتن و به مقصدش رساندن كه در آيه” وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ"» به آن اشاره شده.(ترجمه الميزان/1374ش/ ج‏7/ص 478 )

انذار و تبشير دو اصل مهم تربيتى می باشدو آن چه با رجوع به آیات قرآن حاصل می شود این است که بشارت و انذار يا تشويق و تهديد، بخش مهمى از انگيزه هاى تربيتى را تشكيل مى دهد. چرا که آدمى هم بايد در برابر انجام كار نيك تشويق شود و هم در برابر كار بد كيفر ببيند تا آمادگى بيشترى براى پيمودن مسير اول و گام نگذاردن در مسير دوم پيدا كند. تشويق به تنهايى براى رسيدن به تكامل اخلاقى فرد يا جامعه كافى نيست ؛ زيرا انسان در اين صورت مطمئن است كه انجام گناه براى او خطرى ندارد. از طرفى انذارِ تنها هم براى تربيت اخلاقى افراد مؤثر نيست ، چون ممكن است روحيّه ياءس و نااميدى به وجود آورد.بشارت و انذار همواره در آیات قرآن هدف بعثت پيامبران معرفی شده است قرآن كريم در وصف انبيا مى فرمايد” فبعث اللّه مبشرين و منذرين” (بقره /213) «خداوند پيامبران را نويد دهنده و بيم دهنده برانگيخت» و نيز مى فرمايد” و ما نرسل المرسلين الا مبشرين و منذرين” (انعام /48) «ما انبيا را نفرستاديم مگر در حالى كه نويد دهنده و بيم دهنده بودند. آرى ، انبيا و رسولان الهى كه مربيان حقيقى و معلمان دلسوز بشر بودند از اين دو روش براى تربيت اخلاقى و روحى مردم استفاده كرده اند.»

خداى سبحان كه انسانها را بهتر از خود انسانها مى‏شناسد، چون خالق آنان است شرايع و قوانينى براى آنان تاسيس كرد، و اساس آن شرايع را توحيد قرار داد، كه در نتيجه هم عقايد بشر را اصلاح مى‏كند، و هم اخلاق آنان، و هم رفتارشان را،  در آيات مورد بحث فرمود فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ، وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ بطورى كه ملاحظه مى‏كنيد بعثت انبيا را مقارن و توأم با بشارت و تهديد كرده، كه همان فرستادن كتابى است مشتمل بر احكام و شرايعى كه اختلافشان را از بين مى‏برد.و از همين باب است آيه شريفه:” وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا، نَمُوتُ وَ نَحْيا، وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ، وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ، إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ“ اعتقاد به معاد مستلزم تدين به دين، و آن هم مستلزم پيروى احكام دين در زندگى است، و مستلزم آن است كه در تمام احوال و اعمال مراقب روز بعث و معاد باشند، لذا معاد را انكار كرده و اساس زندگى اجتماعى را بر صرف زندگى دنيا قرار دادند، بدون اينكه نظرى به ما وراى آن داشته باشند(ترجمه الميزان/1374ش / ج‏2/ ص 180).

قرآن يكى دیگر از روش هاى مؤثر در تربيت روحى انسان ها را موعظه مى داند و در بسيارى از آيات به آن سفارش نموده “يا ايها الناس قد جاءتكم موعظة من ربكم و شفاء لما فى الصدور” (یونس /57 ) اى مردم ! اندرزى از سوى پروردگارتان براى شما آمده و درمان آن چه در سينه هاست . اگر چهار صفتى كه در اين آيه براى قرآن آمده با خود قرآن سنجيده شود آيه شريفه به صورت جامعى در مى آيد كه تمامى آثار پاكيزه و زيبائى قرآن را در بر دارد. قرآن در روحيّه مردم مؤمن چنان اثر مى كند كه دل ها بارور مى شود و نقش پاكى ها در آن ها ترسيم مى گردد(ترجمه الميزان/1374ش / ج 10/ص116) در واقع آيه شريفه چهار مرحله از مراحل تربيت و تكامل انسان را در سايه پيروى از قرآن بيان مى كند.

1- موعظه و اندرز.

2- پاكسازى روح انسان از انواع رذايل اخلاقى .

3- هدايت ؛ كه پس از پاكسازى انجام مى گيرد يعنى تكامل و پيشرفت انسان در تمام جنبه هاى مثبت .
4- شايستگى انسان براى رسيدن به رحمت و نعمت پروردگار. هر يك از اين مراحل به دنبال ديگرى قرار داردو همه آن ها در پرتو پيروى از قرآن كريم به دست مى آيد(تفسیرنمونه/1374/ج8/ص319)
قرآن كريم انسان ها را اندرز مى دهد و زنگار گناه و صفات زشت را از قلب ها مى زدايد و نور هدايت را بر دل ها مى تاباند و نيز قرآن است كه نعمت هاى الهى را بر فرد و جامعه نازل مى گرداند.
 پيامبر گرامى اسلام نیز ماءمور به موعظه نمودن است"قل انمّا اعظكم بواحدة ان تقوموا للّه مثنى و فرادى”(سباء /46) يعنى بگو: كه من شما را به يك موضوع پند مى دهم و آن اين كه چه دو نفر باشيد چه يك نفر براى خداوند كار كنيد. از نظر قرآن كريم ، انسان در تمامى عمر، به موعظه و پند و اندرز نيازمند است ، چه نوجوان باشد چه عمر او زياد باشد لذا لقمان حكيم براى تربيت فرزندش او را موعظه مى كنداذ قال لقمان لابنه و هو يعظه زمانى كه لقمان به فرزندش گفت و حال اينكه او را موعظه مى كرد اين چنين موعظه نمود"يا بنى لاتشرك باللّه ان الشرك لظلم عظيم” (لقمان /13) «پسرم ! براى خدا شريكى مگير، زيرا شرك ستمى بزرگ است» در جای دیگری قرآن موعظه ی خداوند به حضرت نوح را كه عمر طولانى داشت نيز بيان مى كند” انّى اعظك ان تكون من الجاهلين” (هود /46 ) طريقه و شيوه موعظه كردن نیز در قرآن بيان شده است . وقتى موسى و هارون ماءمور شدند كه براى ارشاد و هدايت فرعون بروند؛ به آن ها گفته شد"فقولا له قولاً لينا لعله يتذكر او يخشى” (طه /44 ) «وقتى با فرعون روبرو شديد با او به نرمى سخن بگوييد شايد متذكّر شود و از عاقبت كار خود بترسد» ليّن مقابل خشن است و در هر جا به مناسبت خود اطلاق ميشود در لباس لباس ليّن و خشن در پوست بدن ليّن و خشن نرم و زبر در اخلاق صفات حميده و اخلاق رذيله در فواكه و مأكولات و غير اينها و من جمله در كلام بالاخصّ در تعليم و در باب هدايت و ارشاد و دلالت چنانچه كفّار و مشركين در زمان حضرت رسالت آنهايى كه از روى حقيقت و واقعيّت مشرّف بشرف اسلام شدند مشاهده اخلاق و رفتار آن حضرت را كردند غير از آنهايى كه بطمع مال و رياست يا خوف و دهشت ايمان آورده بودند (أطيب البيان في تفسير القرآن/1378/ج‏9/ص36) بنابراین مراد از اينكه فرمود” فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَيِّناً” اين است كه در گفتگوى با فرعون از تندى و خشونت خوددارى كنند، كه همين خويشتن دارى از تندى، واجب‏ترين آداب دعوت است.(ترجمه الميزان/1374/ ج‏14/ ص213)

يكى از روش هاى مؤثر براى تربيت نفس كه قرآن بدان اشاره نموده است ؛ روش نصيحت و خيرخواهى است .قرآن كريم انبيا و پيشوايان دينى را نصيحت كنندگان و خيرخواهان بشر معرفى مى نمايد كه در سوره اعراف قرآن كريم از چهار نفر آن ها ياد مى نمايد: 1. حضرت نوح عليه السلام 2. حضرت هود عليه السلام 3. حضرت صالح عليه السلام 4. حضرت شعيب عليه السلام

“أُبَلِّغُكُمْ رِسالاتِ رَبِّي وَ أَنَا لَكُمْ ناصِحٌ أَمِينٌ “(اعراف/68) علاوه بر اينكه تبليغ رسالت كردم خود هم دلسوز شما هستم و پند و اندرز ميدهم شما را كه بپذيريد نصايح مرا و الّا وظيفه من مجرد تبليغ است وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ (أطيب البيان في تفسير القرآن/1378/ ج‏5/ ص359)

آرى ، پيامبران براى آگاهى و آشنايى مردم به وظايف خويش و تربيت اخلاقى آنان ، از نصيحت وخيرخواهى به عنوان يك روش استفاده نموده اند. ابراهيم و اسمعيل و اسحق و يعقوب و اسباط بر دين توحيد و يكتا پرستى بوده و اولاد خود را بتوحيد وصيت مينمودند(همان/ ج 2/ص 212 ) همچنین قرآن كريم ، يكى از روش هاى مؤثر و مفيد در تربيت نفس را مساءله وصيت دانسته است خداوند به انسان سفارش مى كند كه"ووصيّنا الانسان بوالديه حسنا”(عنکبوت /8)ودر جای دیگر مردم را به حق و حقيقت و صبر و استقامت و فضايل اخلاقى و مكارم نفسانى توصيه و سفارش كنند"ان الانسان لفى خسر الا الذين امنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر” (عصر/1-3) قرآن كريم مى فرمايد انسان ها در قيامت در خسران و زيان هستند مگر كسانى كه اهل ايمان و عمل صالح باشند  وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ به اهل بيت و بستگان و خويشان و رفقا و هر كه را بتواند سفارش كند بحق و حقيقت در فعل واجبات و ترك محرمات و تقويت ايمان و تزكيه اخلاق و ازدياد معرفت و ساير نيكيها.وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ در مصائب و بليات و تحمل مشاق عبادات و جلوگيرى نفس از معاصى كه سه درجه صبر است و در اخبار تفسير شده بولايت چون روح ايمان است و بدون ولايت يك مجسمه بيش نيست.و معنی آیه این است که همه انسان ها در زيان هستند مگر اهل ايمان و عمل صالح و كسانى كه به حق و صبر سفارش مى كنند.( أطيب البيان في تفسير القرآن/1378/ ج‏14/ص222).پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نیز بسيارى از مسايل تربيتى و اخلاقى را به صورت وصيت بيان داشته اند. وصيّت هاى آن حضرت به تفصيل در كتاب مكارم الاخلاق طبرسى درج شده است. علاوه بر این قرآن كريم يكى از روش هاى مؤثر در تربيت را ياد قيامت مى داند. قرآن وقتى پيامبران را به عظمت و بزرگى ياد مى كند مى فرمايد: ياد قيامت و سراى آخرت بود كه آن ها را به اين مرتبه والا و مقام و منزل عالى انسانى رسانيد. قرآن كريم علت تباهى و سقوط افراد گنهكار را فراموشى قيامت و روز حساب مى داند. ايمان نداشتن به آخرت و استخفاف امر حساب و جزاء ريشه تمامى گناهان و مورد آن است و در مقابل آن، ايمان به آخرت منشا همه كارهاى نيك و منبع همه خيرات و بركات است، پس هر صفت سوء و هر ننگى كه به پيشانى آدمى مى‏خورد از ناحيه فراموش كردن آخرت مى‏خورد، هم چنان كه هر مثل حسن و صفت پسنديده كه آدمى به خود مى‏گيرد از ناحيه ياد آخرت است.پس كسانى كه ايمان به آخرت ندارند ريشه همه مثلهاى سوء و صفات زشتند، چون ملاك زشتى يعنى انكار آخرت، صفت لازم ايشان است، اگر بعضى از مؤمنين به آخرت هم احيانا دچار مثل سوء مى‏شوند به خاطر فراموشى موقت روز حساب است، كه باز منكرين آخرت ريشه آن فراموشى هستند. (ترجمه المیزان/ 1374ش/ج 12/ ص 403 ) در مقابل، ياد مرگ و قيامت در تربيت و تهذيب روح انسان تاءثير فراوان دارد و در روايات بدان اشاره شده است ؛ امام صادق عليه السلام مى فرمايد: ذكر الموت يميت الشهوات فى النفس و يقلع منابت الغفلة و يقوّى القلب بمواعد اللّه و يرق الطبع و يكسر اعلام الهوى و يطفئ نار الحرص و يحقّر الدنيا (بحار الانوار/1457ق/ج6 /ص 132) ياد مرگ شهوتها در نفس را مى ميراند و غفلت انسان را از بين مى برد و باعث قوت قلب انسان به وعده هاى الهى مى شود، طبيعت انسان را نرم مى كند و هوس را مى شكند و آتش حرص را خاموش و دنيا را در نظر انسان كوچك و حقير مى كند.ياد مرگ و قيامت درقرآن ابعاد مختلفی دارد و قرآن وروايات براى تهذيب روح بشر وتربيت انسان ، موضوع ياد مرگ و قيامت را در ابعاد مختلفى مطرح كرده اند كه به نمونه اى از آن ها در آیات قرآنی اشاره مى شود؛در نماز مى خوانيم : مالك يوم الدين در آيه مورد بحث درست است كه منظور بيان صفتى از اوصاف خداست ولى در عين حال هدف ديگر، يادآورى روز قيامت است كه اين يادآورى خود فوائد بسيار و آثار تربيتى فراوانى دارد و قرآن در موارد بسيار زيادى و در هر مناسبتى از روز قيامت ياد مى‏كند و از آن انگيزه‏اى براى اصلاح حال مردم مى‏سازد.(تفسیر كوثر/بی تا/ ج‏1/ ص 23 ) در انفاق :"انما نطعمكم لوجه اللّه … انا نخاف من ربنا يوما عبوسا قمطريرا”( انسان /10)در جهاد: قرآن كريم به كسانى كه به بهانه گرمى هوا به جهاد نمى رفتند مى فرمايد:"قل نار جهنم اشدّ حرّا لو كانوا يفقهون” (توبه/81) « اى پيامبر به آنان بگو آتش دوزخ از اين هم گرمتر است اگر مى دانستيد». در كار و كسب : قرآن كريم ، به كسانى كه كم فروش هستند مى گويد آيا اين ها گمان مى كنند كه در روز قيامت (براى محاسبه ) مبعوث نمى شوند ."ويل للمطففين … الا يظنّ اولئك انهم مبعوثون ليوم عظيم” (مطففین /1-3 ) اشاره به اين حقيقت است كه در اجتناب از كم‏فروشى احتمال خطر و ضرر آخرتى هم كافى است، اگر كسى يقين به قيامت نداشته‏ باشد، و تنها احتمال آن را بدهد همين احتمال كه ممكن است قيامت راست باشد، و خداى تعالى در آن روز عظيم مردم را بدانچه كرده‏اند مؤاخذه كند، كافى است كه او را از كم‏فروشى باز بدارد.(ترجمه الميزان/1374ش/ ج‏20/ص: 381)و موارد بسیار دیگری که قرآن کریم از هشدار به وقوع قیامت هدفی تربیتی را دنبال می کند.

الگوهای تربیتی قران

برنامه هاى عملى هميشه مؤثرترين برنامه هاست چون عمل ، حكايت از ايمان عميق انسان به گفتارش مى كند و سخنى كه از دل برآيد بر دل نشيند. قرآن كريم براى تزكيه و تربيت نفسانى مردم اسوه هاى ارزشمندى را كه در صفات برجسته انسانى ممتاز بودند معرفى مى كند و اين ، يكى از روشهاى تربيت است . وقتى قرآن كريم در مقام بيان و تعريف نيكى مى باشد نيكان و ابرار را براى مردم معرفى مى كند. به جاى ذكر صفت، موصوف را معرفى مى كند.

قرآن مى فرمايد: نيكى آن نيست كه چهره هاى خود را به (موقع نماز) به طرف شرق و غرب متوجه سازيد (و تمام گفتگوهاى شما از مساءله قبله و تغيير قبله باشد و همه وقت خود را مصروف آن سازيد) بلكه نيكوكار كسانى هستند كه به خداوند و روز رستاخيز و فرشتگان و كتاب آسمانى وپيامبران ايمان آورده اند."ليس البر ان تولّوا وجوهكم قبل المشرق و المغرب و لكنّ البرّ من امن باللّه و اليوم الاخر و الملئكة و الكتاب و النبييّن”( بقره / 177)   

این آيه شريفه جامع جميع كمالات انسانيه و دال است بر ملكات نفسانيه صريحا يا ضمنا، چه كمالات و ملكات حسنه با وجود بسيارى آنها، شعب آن منحصر است در سه چيز: 1- صحت اعتقادات كه قسمت اول آيه بيان فرموده. 2- حسن مباشرت كه وسط آيه به آن اشاره فرموده.3-تهذيب نفس كه آخر آيه آن را عنوان فرموده و لذا كسى را كه مستجمع اين صفات باشد، وصف فرموده به صدق نظر به ايمان و اعتقاد او، و به تقوى نظر به معاشرت او با خلق و معامله او با حق. و به سوى اين اشاره فرموده حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه: من عمل بهذه الاية فقد استكمل الايمان(تفسير صافى/1415ق/ ج1/ص215) هر كه عمل نمايد به اين آيه شريفه، پس بتحقيق ايمان كامل را دارا گرديده. اماميّه فرموده‏اند مراد به اين آيه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است، زيرا آن سرور جامع اين صفات محققا بود.(تفسير اثنا عشري/1363ش/ ج‏1/ص326) قرآن كريم حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و حضرت ابراهيم عليه السلام را به عنوان اسوه و مقتداى مردم معرفى نموده است.” لقد كان لكم فى رسواللّه اسوة حسنه” (احزاب /21) «براى شما در زندگى رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله سرمشق نيكويى بوده است» ."قد كانت لكم اسوة حسنة فى ابراهيم و الذين معه” (ممتحنه /4) «براى شما تاءسى نيكى در زندگى ابراهيم عليه السلام و كسانى كه با او بودند وجود داشت .»انتخاب فرستادگان خدا از ميان انسانها به خاطر آنست كه بتوانند سرمشق عملى براى امتها باشند، چرا كه مهمترين و مؤثرترين بخش تبليغ و دعوت انبياء، دعوتهاى عملى آنها است، و به همين دليل دانشمندان اسلام، معصوم بودن را شرط قطعى مقام نبوت دانسته‏اند، و يكى از براهين آن، همين است كه آنها بايد” اسوه ناس” و” قدوه خلق” باشند.قابل توجه اينكه تاسى به پيامبر ص كه در آيات مورد بحث آمده به صورت مطلق ذكر شده كه تاسى در همه زمينه‏ها را شامل مى‏شود، هر چند شان نزول آن جنگ احزاب است، و به راستى اگر پيامبر ص در زندگى ما، اسوه باشد، در ايمان و توكلش، در اخلاص و شجاعتش، در نظم و نظافتش، و در زهد و تقوايش، به كلى برنامه‏هاى زندگى ما دگرگون خواهد شد و نور و روشنايى سراسر زندگى ما را فرا خواهد گرفت.(تفسير نمونه/1374ش/ ج‏17/ص/264) واز آنجا كه قرآن مجيد، در بسيارى از موارد. براى تكميل تعليمات خود از الگوهاى مهمى كه در جهان انسانيت وجود داشته شاهد مى‏آورد، در آيات مربوط به حضرت ابراهیم نيز به دنبال نهى شديدى كه از دوستى با دشمنان خدا در آيات قبل شده سخن از ابراهيم ع و برنامه او به عنوان پيشواى بزرگى كه مورد احترام همه اقوام، مخصوصا قوم عرب، بوده به ميان مى‏آورد و مى‏فرمايد:” براى شما در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند اسوه خوبى وجود داشت” (همان/ ج‏24/ص 17)                     

حقیقتا براى تربيت معنوى و تزكيه روحى مردم ذكر نمونه و اسوه امرى ضرورى است كه قرآن كريم به اين موضوع اهميت فوق العاده قايل شده است و كرارا به پيامبر اكرم نیز مى فرمايد: به ياد پيامبران بزرگ باش كه برخوردار از اين صفات برجسته انسانى و واجد فضايل و مكارم روحى بودند. “و اذكر فى الكتاب موسى انه كان مخلصا و كان رسولاً نبيا” (مریم /51)در اين كتاب آسمانى از موسى ياد كن كه او مخلص بود و رسول و پيامبر والا مقامى بود.“واذكر فى الكتاب ادريس انه كان صديقا نبيا” (مریم /56) « در كتاب آسمانى خود از ادريس ياد كن كه او بسيار راستگو و پيامبر بزرگى بود».“واذكر فى الكتاب اسماعيل انه كان صادق الوعد” (مریم /54 ) «در كتاب آسمانى خود از اسماعيل ياد كن كه در وعده هايش صادق و رسول و پيامبر بزرگى بود».البته روشن است كه مقصود اصلى خطاب به مؤمنان و گروندگان به اسلام است كه درس مقاومت و پايدارى و اخلاص و اعتقاد و عمل را از انبيا بياموزند و الاّ پيامبر اكرم مقتداى تمام پيامبران و اولياو معصومان عليهم السلام است . اگر قرآن به توحيد و عدالت و صداقت و صبر و تحمل و اخلاص و ديگر صفات نيكو و عقايد حسنه دعوت مى نمايد؛ پيش از آن افرادى راكه در اين صفات و خصال برتر و بهتر از همه بودند به جامعه انسانيت معرفى مى كند.  هميشه وجود الگوها وسرمشق هاى بزرگ در زندگى انسان ها وسيله مؤ ثّرى براى تربيت وپرورش روحى انسان ها بوده است ، به همين دليل ، پيامبران و رهبران معصوم ، مهم ترين قسمت هدايت وتربيت را با عملشان نشان مى دادند دراين جا نیز نمونه اى از تربيت معنوى بعضى از انبيا الهى را ذكر مى كنيم كه چگونه با خداوند و با مردم سخن گفتند و نحوه سلوك و رفتار آن ها در جامعه اسلامى چگونه بوده است و تا چه حد و ميزان در برابر خداوند رعايت ادب اسلامى را مى نمودند يا در برابر اهانت هاى مردم جاهل چگونه عكس العمل نشان مى دادند:

1- شكيبايى حضرت نوح عليه السلام :حضرت نوح عليه السلام اولين پيامبر اولوا العزم است كه ساليان طولانى به هدايت و تبليغ و ارشاد و تربيت مردم مشغول بود و گروه اندكى به او ايمان آوردند امّا مردم در برابر راءفت و دلسوزى اين پيامبر توهين و خشونت روا مى داشتند كه قرآن مى فرمايد:” قال الملا من قومه انا لنريك فى ضلال مبين”(اعراف/60) «اشراف قومش گفتند: تو را در گمراهى آشكار مى بينيم» امّا حضرت نوح بالحنى آرام و متين و برخاسته از شكيبايى و حلم مخصوص به پيامبران در پاسخ آن ها گفت : من نه تنها گمراه نيستم بلكه هيچ گونه نشانه اى از گمراهى در من وجود ندارد ولى من فرستاده پروردگار جهانيانم” قال يا قوم ليس بى ضلالة و لكنّى رسول من رب العالمين” (اعراف/61 )

آن قدر اين پيامبر بزرگ الهى را ناراحت نمودند كه در برابر اين همه اهانت عرض كرد:"رب انصرنى بما كذّبون”(مومنون/26) «پروردگارا! در مقابل تكذيب آن ها مرا يارى كن.» به خاطر اين همه صبر و استقامت و شكيبايى خداوند امتيازى و افتخارى در قرآن به او داده كه براى هيچ كدام از انبيا آن امتيازوافتخار را اعطا نكرده و آن اين كه مى فرمايد سلام و درود بر نوح باد در ميان جهانيان” سلام على نوح فى العالمين”(صافات/79) 2- ادب حضرت ابراهيم عليه السلام :قرآن كريم رفتار و كردار و گفتار و سيره پسنديده حضرت ابراهيم عليه السلام را به عنوان اسوه ذكر فرموده و آن قدرى كه از اين پيامبر بزرگوار بعد از حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله ستايش و تمجيد شده از ديگر انبيا به اين عظمت ياد نشده است .اين پيامبر تمام صفات يك انسان كامل در او جمع بود كه قرآن از او به عنوان يك امت ياد نموده “انّ ابراهيم كان امّة قانتا للّه ” (نحل/120) « ابراهيم به تنهايى يك امت و مطيع خداوند بود» يا اين كه مى فرمايد: “ان ابراهيم لحليم اوّاه منيب” (هود/75) «همانا حضرت ابراهيم بردبار، دلسوز و بازگشت كننده به سوى خدا بود»و در همه اوصاف و خصال پسنديده و قهرمانى خستگى ناپذير كه قرآن كريم مى فرمايد: “و ابراهيم الذى وفّى” (نجم/37) « ابراهيم كسى است كه وظيفه خود را ادا كرد» لذا قرآن كريم او را به عنوان سرمشقی براى مردم ذكرنموده است"قد كانت لكم اسوة حسنة فى ابراهيم والذين معه”( ممتحنه/4)

3- تسليم و صبر حضرت اسماعيل عليه السلام :وقتى حضرت ابراهيم عليه السلام جريان خواب خود را براى فرزندش بيان كرد كه من در خواب ديده ام تو را ذبح و قربانى مى كنم"فانظر ما ذا ترى” فكر كن و نظريه خود را بيان كن كه در اين كار چه مى بينى ؟ حضرت اسماعيل چون تسليم پروردگار است ، عرضه داشت :ماءموريت خويش را انجام بده “يا ابت افعل ما تؤ مر” بعد از آن مراتب ادب خويش را در برابر پروردگار به عالى ترين وجه بيان مى كند و هرگز به نيروى ايمان و تصميم خود تكيه نمى كند، بلكه به مشيت و اراده خداوند اعتماد و تكيه مى كند كه گويد"ستجدنى ان شاءاللّه من الصابرين”(صافات/102 ) «به خواست خداوند مرا از صابران خواهى يافت».

4- صبر و مقاومت حضرت هود عليه السلام :حضرت هود عليه السلام مبعوث به قوم عاد بود والى عاد اخاهم هودا قوم عاد در سرزمين يمن زندگى مى كردند حضرت آنان را به توحيد ومبارزه با شرك و بت پرستى دعوت مى كرد “يا قوم اعبدوا اللّه ما لكم من اله غيره افلا تتّقون”(اعراف/65 ) ولى اين قوم لجوج و مستكبر، مخصوصا ثروتمندان از خود راضى كه قرآن از آن ها به(ملاء) تعبير نموده يعنى ظاهر آن ها چشم پر كن بود به حضرت هود نسبت سفاهت و بى مغزى دادند و گفتند: ما تو را در سفاهت و سبك مغزى مى بينيم و گمان مى كنيم تو از دروغگويان باشى “قال الملا الذين كفروا من قومه انا لنريك فى سفاهة و انا لنظنك من الكاذبين”(اعراف/66 ) حضرت هود عليه السلام با آرامش روحى و ادبى كه ويژه پيامبران است بدون اينكه عصبانى گردد فرمود: اى جمعيت من هيچ گونه سفاهتى در من نيست و وضع رفتار و گفتار من بهترين دليل بر عقل من است من فرستاده پروردگار جهانيان هستم. “قال يا قوم ليس بى سفاهة و لكنّى رسول من ربّ العالمين” (اعراف/67 )

5-عفو و بخشش حضرت يوسف عليه السلام :وقتى برادران حضرت يوسف او را شناختند، شرمندگى و خجالت زايد براى آن ها به وجود آمد امّا در انتظار اين بودند كه ببينند آيا گناه بزرگشان قابل عفو و بخشش است يا نه لذا رو به سوى يوسف كردند و گفتند: به خدا سوگند كه پروردگار،تو را بر ما مقدم داشته و از نظر علم و عمل فضيلت بخشيده “قالوا تاللّه لقد آثرك اللّه علينا” هر چند ما خطا كار بوديم و ان كنّا لخاطئين .اما حضرت يوسف عليه السلام حاضر نبود اين حال شرمندگى برادران مخصوصا، هنگام پيروزيش ادامه يابدبلافاصله با اين جمله به آن ها امنيت و آرامش خاطر داد و گفت امروز هيچگونه سرزنش و توبيخى بر شما نخواهد بود"قال لا تثريب عليكم اليوم"و آنها را مورد عفو و بخشش و مرحمت خويش ‍ قرار داد و گفت : خداوند شما را مى بخشد چرا كه او ارحم الراحمين است “يغفر اللّه لكم و هو ارحم الراحمين ” (یوسف/92)

6- شكر حضرت موسى عليه السلام :حضرت موسى عليه السلام چون مشاهده كرد خداوند او را از دست دشمنان نجات داد و به خاطرتمام نعمتهايى كه از اول عمر تا به حال خداوند به او مرحمت نموده عرضه مى دارد: خداوندا! به شكرانه نعمتى كه به من دادى من هرگز ياور و پشتيبان مجرمان نخواهم بود"ربّ بما انعمت علىّ فلن اكون ظهيراًللمجرمين”(قصص/17 )

7- تواضع حضرت داوود و سليمان عليهماالسلام :اين دو پيامبر بزرگ فضيلت علم و دانش را از خداوند مى دانند و به خود نسبت نمى دهند. قرآن مى فرمايد: ما به داوود و سليمان علم قابل ملاحظه اى بخشيديم و آن ها گفتند: همه از آن خداوند است كه ما را بر بسيارى از بندگانش برترى بخشيد “و لقد آتينا داود و سليمان علماً و قالا الحمدللّه الذى فضّلنا على كثير من عباده المؤمنين” (نمل/15) در اين جا حضرت داوود و سليمان اولا موهبت علم را به خداوند نسبت مى دهند نه به خودشان . ثانيا در برابر اين نعمت ، شكر و حمد الهى را به جا مى آورند تا روشن بشود هر نعمتى را شكرى لازم است . چون اين دو پيامبر از تزكيه و تربيت روحى برخوردار هستند تواضع نموده در برابر خداوند علم را به او نسبت مى دهند اما افراد خود بين و متكبر اگر نعمتى را در زندگى خويش ببينند محصول زحمت هاى خود و نتيجه فكر و انديشه خود مى پندارند كه قرآن از قول قارون چنين نقل مى كند “انما اوتيته على علم عندى”(قصص/78 ) «قارون گفت : اين ثروتى كه من دارم به وسيله دانشى است كه تحصيل كرده ام»

8- حضرت لقمان و دستورات ده گانه تربيتى :قرآن كريم يكى از افرادى كه براى مردم الگو و نمونه تربيت روحى است حضرت لقمان عليه السلام را معرفى مى كند و دستورات تربيتى و اخلاقى او را نسبت به فرزندش بيان مى كند، در عظمت و بزرگى اين شخص همين بس ‍ كه او حكيم الهى بود و از نعمت حكمت برخوردار بود، خداوند مى فرمايد: ما به او حكمت عطا كرديم به اين كه شاكر و سپاس گذار خداوند باشد كه به سود و منفعت خويش قدم برداشته “و لقد آتينا لقمان الحكمة ان اشكر للّه و من يشكر فانما يشكر لنفسه” (لقمان/12) حضرت لقمان ده دستور مهم و سازنده اعتقادى و اخلاقى نسبت به فرزندش بيان مى فرمايد كه قرآن آنها رادر شش آيه توضيح مى دهدوتمام آن ها در تربيت روحى و تزكيه جان انسان تاثير فراوان دارد.

9- مهربانى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله :قرآن كريم پيامبر اكرم را به عنوان دلسوزترين شخص نسبت به هدايت مردم معرفى مى كند لذا مى فرمايد:” لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتّم حريص عليكم بالمؤمنين رؤ ف رحيم”(توبه/128 ) «رسولى از خود شما به سويتان آمد كه رنج هاى شما بر او سخت است و اصرار به هدايت شما دارد، و نسبت به مؤمنان رؤ ف و مهربان است» به اندازه اى پيامبر اكرم براى هدايت و راهنمايى و رسيدن به سعادت مردم سعى و تلاش مى كرد و غصه مى خورد كه خداوند در قرآن در چند مورد به او تسليت مى گويد و مى فرمايد: ناراحت و غمناك مباش از جمله:"فلا تذهب نفسك عليهم حسرات ان اللّه عليم بما يصنعون”(فاطر/8) «جان خودت را به خاطر شدت تأسف بر آن ها از دست نده كه خداوند به آنچه انجام مى دهند عالم است.»"فلعلك باخع نفسك على آثارهم ان لم يؤ منوا بهذا الحديث اسفا”(کهف/6 ) «گويى مى خواهى خود را از غم و غصه به خاطر اعمال آنها هلاك كنى،اگر آن ها به اين گفتار ايمان نياورند.»” لعلك باخع نفسك الا يكونو مؤمنين”(شعراء/3) «گويى مى خواهى خود را هلاك كنى كه چرا اين ها ايمان نمى آورند» اين اوصاف برجسته كه حرص بر هدايت مردم و مهربانى نسبت به مؤمنين و غصه خوردن از عدم ايمان كفار و منافقين است فقط در قرآن براى پيامبر اكرم ذكر شده است قرآن كريم دستورات مختلفى به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى دهدكه مقصود اصلى از آن دستورات تربيت و تزكيه مردم است كه مردم با عمل كردن به اين دستورات و فرامين قرآن بتوانند به فضايل و مكارم اخلاق دست يابند از جمله به پيامبر مى فرمايد:"خذالعفو واءمر بالعرف و اعرض عن الجاهلين”(اعراف/199) «با آن ها مدارا كن و عذرشان را بپذير و به نيكيهادعوت كن و از جاهلان روى بگردان و با آن ها ستيزه مكن».

 

 

اهداف تربیتی قرآن (جمع بندی و نتیجه گیری )

عناوينى در قرآن كريم وروايات مطرح شده كه ناظر به اهداف تربيت نفس و تزكيه روح است ، البته اين اهداف در سطح هم نيستند، برخى مقدمه براى برخى ديگر است وبه تعبير ديگر بعضى اهداف متوسط هستند و بعضى اهداف عالى . مثلاً هدف از عبادت و بندگى تحصيل تقواست و اعبدوا ربكم … لعلكم تتقون و هدف از تقوا فلاح و رستگارى است “و اتقوااللّه لعلكم تفلحون”(بقره/189) و هدف از اقامه نماز ياد خداوند است” اقم الصلوة لذكرى”(طه/14) و هدف از ياد خداوند آرامش قلب و طماءنينه روح است الا بذكر اللّه تطمئن القلوب(رعد/28) نفس مطمئن، انسانى است كه قلبش با وعده‏هاى خدا اطمينان و آرامش پيدا كرده و در زندگى مطيع خدا بوده است، اين نفس، مطمئن و آرام است، مى‏داند كه هر چه براى خدا انجام دهد بى پاداش نخواهد بود و هر گرفتارى كه در راه خدا پيش آيد سبب رفعت مقام او است، پس قلبش كاملا مطمئن و آرام است ودر اثر اطاعت از خدا و رسيدن به پاداش، به مقام «راضيه مرضية» رسيده است(تفسيرأحسن الحدیث/1377ش/ج‏12/ص/225) “‏يا ايتها النفس المطمئنة ارجعى الى ربك راضية مرضية”(فجر/28) يكى از اهداف بزرگ تربيت از ديدگاه قرآن كريم آن است كه انسان ها داراى روح ايمان و اعتقاد به ماوراى طبيعت باشند كه سعادت و كمال هر انسان در گرو ايمان محكم و اعتقاد راسخ به امور غيبى است. قرآن كريم مى فرمايد:” يا ايها الذين آمنوا آمنوا باللّه و رسوله”(نساء/136) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! ايمان واقعى  به خدا و پيامبرش بياوريد. ايمان به معناى تسليم تواءم با اطمينان خاطر است» معانی متعددی را برای ایمان ذکر کرده اند از جمله راغب که معنای آن را تصديق تواءم با اطمينان خاطرمی داند.لكن قرآن كريم ايمان به معناى اعتقاد را تاءييد نمى كند بلكه بهترين معناى آن همان تسليم است بنابراين ، ايمان به معناى اعتقاد تنها نيست بلكه به معناى تسليم در ظاهر و باطن است و مؤمن آنست كه به حق تسليم شود.(ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن/1360ش/ ج‏6/ص93 )

هدف نهايى از تربيت روحى تكامل يافتن و به مقام قرب الهى رسيدن است . قرآن كريم و احاديث دلالت روشن بر اين مطلب دارند. بايد دانست که مسير حركت انسان يك طريق واقعى است نه اعتبارى و مجازى و از قرآن كريم و احاديث استفاده مى شود كه نهايت حركت بشر به سوى خداست “انا للّه و انا اليه راجعون”(بقره/156) اخبار در فضيلت صبر بر مصيبت و استرجاع، يعنى گفتن «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» به هنگام مصيبت، زياد است و چون مصيبتهايى كه بر انسان وارد مى‏شود اختيار و دخالتى از نفس در آنها نيست، تا اينكه بخواهد غرضهاى نفسانى را غايت آن مصايب قرار دهد. از اين رو، نمونه اجر صبر براى مصيبت ديده مشهود است، از قبيل شكستن انانيّت، كبريا، تكبّر و تضرّع به سوى پروردگارش و پناه بردن به خدا و نزديكى به او و اين برخلاف عبادات است كه انسان به آنها علم دارد و با اختيار خود آنها را انجام مى‏دهد و در آنها به غرضهاى خود نظر مى‏كند و در اين صورت، اجر و قرب و لذّتى در آنها نمى‏يابد.(ترجمه بيان السعادة/1372ش/ ج‏2/ ص 308) هدف نهايى از تربيت وتزكيه كه قرب به خداوند ونزديكى معنوى وواقعى در نزد پروردگار است در قرآن كريم به صورت هاى مختلف بيان شده است .گاهى به صورت لفظ (قرب و قربة ) مطرح شده و گاهى به صورت هاى ديگر مانند عند ربهم يا عند مليك مقتدر يا لهم درجات و مانند آن كه حاكى از تقرب و منزلت انسان نزد پروردگار است ذكر شده است كه در حدود 19 مرتبه جمله عند ربهم نزد پروردگارشان در قرآن آمده است.(نرم افزارجامع التفاسیرنور/جستجوی واژه ) خداوند متعال در قرآن می فرماید در روز قيامت شما مردم سه دسته خواهيد بود، اول اصحاب ميمنه، و چه اصحاب ميمنه‏اى، و دوم اصحاب مشئمه، و چه اصحاب مشئمه‏اى، و سابقين (در عمل خير كه سابقين در مغفرت و رحمتند، و) جلوتر از هر كس ديگر به بهشت در مى‏آيند  كه اين گروه را به عنوان مقربين معرفى مى نمايد.(ترجمه الميزان/1374/ ج‏19/ ص 201) “و كنتم ازواجا ثلثة فاصحاب الميمنة ما اصحاب الميمنة و اصحاب المشئمه ما اصحاب المشئمة و السابقون السابقون اولئك المقربون فى جنات النعيم”(واقعه/7-12) خداوند متعال در مورد عاقبت و سرنوشت نهايى متقين مى فرمايد:“ انّ المتّقين فى جنات و نهر فى مقعد صدق عند مليك مقتدر”(قمر/55) «پرهيزكاران در باغ ها و نهرهاى بهشتى جاى دارند، در جايگاه صدق نزد خداوند مالك مقتدر.»و این متقین همان کسانی هستند که در مسیر گامهای تربیتی قرآن قدم برداشته اند.