درس سوم

فعل امرونهی

فعل امر ونهی صورت انشایی دارند نه خبری. یعنی معنای طلب درآنها است و همواره با تغییراتی که در فعل مضارع صورت می گیرد ساخته می شوند .

با آوردن یک«لا» بر سر فعل مضارع و جزم دادن به آخر آن (یا با ساکن و یا با حذف نون عوض رفع ) می توان یک فعل نهی ساخت که ترجمه ی آن دستور دادن بر ترک یک فعل است مثلا فعل «تأکلون»(می خورید) وقتی به نهی تبدیل می شود به این صورت می شود که:«لا تأکلوا» (نخورید)

و اگر همین فعل را بخواهیم به فعل امر تبدیل کنیم اگر در صیغه های مخاطب باشیم باید علاوه بر اینکه حرف آخر فعل را ساکن می کنیم و یا نون عوض رفع را حذف می کنیم ،حروف مضارعه ی فعل را نیز از آغاز فعل برداریم و در صورتی که قابل خواندن نبود یک همزه ی کمکی به آن اضافه می کنیم.به طور مثال در فعل«تضربون »(می زنید) که تبدیل می شود به «إضربو» (بزنید)

و فعل «تثبت» (ثابت می کنی)که می شود«ثبت» (ثابت کن) .

در صیغه های غایب و متکلم نیز کافی است آخر فعل مضارع را مجزوم کنیم و به ابتدای آن هم یک حرف لام مکسوره اضافه کنیم وبه طور مثال:«یضرب» (می زند)می شود:«لیضرب»(باید بزند)

نمونه های قرآنی زیر به شما در شناسایی فعل های امر کمک می کند:

1- وَ إِذا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَ لْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرائِكُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْرى‏ لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَ لْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ (102 نساء)

و چون در ميان آنها باشى و براى آنها نمازخوف برپا كنى، يك گروه از آنها بایدبا تو برخيزند (و نماز كنند) و البته بايد سلاح‏هاى خود را برگيرند، و چون سجده كردند  در پشت سر شما قرار گيرند و آن گروه ديگر كه نماز نخوانده‏اند بيايند و با (ركعت دوم) تو نماز بخوانند و البته بايد بر حذر باشند و سلاح‏هاى خود را برگيرند

توضیح:تمامی فعل هایی که در این آیه مشخص شده اند فعل امر در صیغه های غایب هستند که با آوردن لام مکسوره بر سر فعل مضارع ،امر ساخته شده است و در ترجمه هم معنای دستور و التزام آورده می شود.

« فَلْتَقُمْ » و« وَ لْتَأْتِ » مفرد مؤنث غایب هستند.« وَ لْيَأْخُذُوا » و« فَلْيَكُونُوا » و« فَلْيُصَلُّوا » و« وَ لْيَأْخُذُوا » جمع مذکر غایب هستند. که همه ی این ها به خاطر اینکه یک واو یا فاء بر سرشان آمده باعث شده است که لام امر ساکن شود.

2- وَ لْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فِيه(47 مائده)

و بايد داورى كنند اهل انجيل به آنچه خدا در آن نازل كرده .

توضیح: « وَ لْيَحْكُمْ » مفرد مذکر غایب است.

نکته : سه نوع لام داریم که بر سر فعل مضارع وارد می شود یکی از آن ها لام امر است .دیگری از حروف ناصب است و دیگری حرف تاکید است.اما مشخصه ی لام امر همین است که اگر یک واو یا فاء بر سر آن وارد شود ،ساکن می شود ولی دو لام دیگر این چنین نیستند. به (آیه ی 5 حشر) و (آیه ی 13 عنکبوت) مراجعه کنید تا این تفاوت را ملاحظه نمایید.

3- وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُون(30 فصلت)

و شادمان شويد به بهشتى كه بوديد وعده مى‏شديد

توضیح: « أَبْشِرُوا » فعل امر است در صیغه ی جمع مذکر مخاطب و چون به باب افعال مربوط می شود همزه ی امر در آن مفتوح است

4- وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ يُبْصِرُون (179 صافات)

و به آنان بنگر كه به زودى (كيفر خود را) خواهند ديد.

توضیح: «» فعل امر است در صیغه ی مفرد مذکر مخاطب.

5- قالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْياناً فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيم(97 صافات)

گفتند: براى او بنايى بسازيد و او را در جهنمى از آتش بيفكنيد.

هر دو فعل ،امر هستند در صیغه ی جمع مذکر مخاطب .با این تفاوت که فعل«أَلْقُو» چون مربوط به باب افعال است با همزهی مفتوح آمده است

6-وَ اسْتَغْفِرِي لِذَنْبِك(29 یوسف)

از گناهت آمرزش بخواه

توضیح: « اسْتَغْفِرِي » مربوط است به صیغه ی مفرد مؤنث مخاطب.

*اکنون نمونه هایی از فعل نهی را نیز در آیات زیر مورد توجه قرار دهید.

1- وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ(11 بقره)

و چون به آنها گفته شود: در روى زمين فساد نكنيد گويند: جز اين نيست كه ما اصلاح گريم.

توضیح: « لا تُفْسِدُوا » فعل نهی است در صیغه ی جمع مذکر مخاطب.

نکته: چند نوع «لا» داریم که یکی از آن ها لای نهی است و دیگری لای نفی است که فقط فعل را منفی می کند و تفاوت آن با لای نهی در این است که آخر فعل مضارع را تغییر نمی دهد.نوع دیگری از «لا» نیز هست که بر سر اسم ها وارد می شود.